Hakimov shahbozbek kurs ishi mavzu

 

 

 

 

 

 

 

 

 

28 

 

 

 

 

 

 

 

6.

 

1871-

YILDAGI  PARIJ  KOMMUNASI

;

  VA  UNING  TOR

-

MOR  ETILISHI

,

 

FRANKFURT SULX SHARTNOMASI

. 

“1871-yilning 26-mart kuni Parijning munitsipial kengashi (Kommuna) ga 

saylov  o‘tkazildi.  Unda  xalq  ommasining  keng  qatlamlari  ishtirok  etishdi.  Lekin 

Kommunaning    tarkibida  turli  siyosiy  guruhlarning  vakillari  bor  edi.  Ayniqsa, 

neoyakobinchilar,  blankichilar,  prudonchilarning  ta’siri  Kommuna  Kengashida 

katta edi.”

1

 Ular o‘zlarining asosiy maqsadi sifatida monarxistik aksilinqilobchilar 

xujumi va tashqi dushmandan Fransiyani himoya qilishdan iborat edi. “86 kishidan 

iborat  Kommuna  Kengashi  tuzildi.  Bu  kengash  o`z  a’zolaridan  iborat  10  ta 

komissiya  (vazirlik)  tashkil  etdi.  Vazirlar  delegat  deb  ataldi.  Shu  tariqa,  Parij 

shahri  o`ziga  xos  kichik  bir  davlatga  aylandi.  Bu  davlat  Parij  mehnatkashlarining 

davlati  edi.”

1

  1871-yilning  28-mart  kuni  ratusha  binosi  oldidagi  maydonda  200 

ming  kishilik  Parijliklar  guvohligida  milliy  gvardiya  MK  o‘z  vakolatini  Parij 

Kommunasiga topshirdi. Kommuna muntazam armiyani va politsiyani qurollangan 

xalq  vakillari  –  milliy  gvardiya  bilan  almashtirdi.  Eski  byuroqratik  burjua  davlat 

apparatini yangicha ruhdagi xokimyat bilan almashtirdi.     Unda quyidan yuqoriga 

qadar saylash tamoyiliga amal qilinadigan bo‘ldi.  

                                                           

1

 Галкин И.С, Застенкер Н.Е, Хвостов В. М.  Янги тарих  III том (1871-1918), Т.:1964 

2

 

U.Jo‘raev, E.Xoliqov, D.Qodirov “Jahon tarixi”, O‘qituvchi, T.:2014.

 

 

 

29 

 

Eng muhimi, hokimyat boshqaruvining barcha bo‘g‘imlari va sud tizimida 

almashib  turish  va  xalq  oldida  hisobot  berib  turish  qoidasiga  amal  qilindi. 

Kommuna qonun chiqaruvchi va ijroiya xokimyatni o‘zida mujassam qildi. Uning 

dekretiga  asosan,  o‘nta  komissiya  tuzildi.  “Kommuna  ijtimoiy  –  iqtisodiy  sohada 

xalq manfaatlariga mos keladigan bir qator tadbirlarni amalga oshirdi: 

- 

Cherkov davlatlan ajratildi ; 

- 

Maktablarda dunyoviy bilimlar o‘qitiladigan bo‘ldi; 

- 

Egallari  tashlab  ketgan  korxonalarni boshqarish  ishchi  assosatsiyalari 

ixtiyoriga berildi; 

- 

Egalari bor bo‘lgan korxonalarda ishchi anzorati kuchaytirildi; 

- 

Maxsus dekret asosida o‘zboshimcha jarimalar solish bekor qilindi; 

- 

Novvoyxonalarda tungi ishlash taqiqlandi; 

- 

10 soatli ish kuni joriy etildi; 

- 

Ishsizlar  uchun  ishga  joylash  masalalari  bilan  shug‘ulanadigan 

byurolar tashkil etildi; 

- 

San’at muassasalari oddiy xalq uchun ochib qo‘yildi;”

1

 

Kommuna  o‘z  faoliyati  davomida  ba’zi  xatolarga  ham  yo‘l  qo‘yildi: 

Birinchidan, Parijdan qochib ketgan Ter hukumatini ta’qib qilmadi. Bu esa Terga 

Kommunaga  qarshi  kurash  uchun  zarur  kuch  to`plab  olishga  imkon  berdi. 

Natijada, hukumat armiyasi Parijni qamalga olishga muvaffaq bo`ldi; 

Ikkinchidan, mamlakatning qolgan qismi Kommunani qo`llab quvatlamadi. 

Bu  hukumatning  kommunachilarni  mamlakatni  dushman  ishg`ol  qilib  turgan 

paytda bosh ko`targan isyonchilar deb yuritgan nafratli tashviqotining natijasi edi. 

Dehqonlarni,  Kommuna  to`la  g`alaba  qozonsa,  mol-mulkidan  ajralib  qolishi 

mumkinligi  bilan  qo`rqitishga  erisha  oldi;  Uchinchidan,  Kommuna  davlat 

xazinasini,  banklarni  to`la  o`z  qo`liga  olmadi;  To`rtinchidan,  Kommuna  kengashi 

                                                           

1

 Галкин И.С, Застенкер Н.Е, Хвостов В. М.  Янги тарих  III том (1871-1918), Т.: 1964. 

30 

 

ichida  Kommuna  ichki  siyosati  xususida birlikka  erishib  bo`lmadi;  Beshinchidan, 

Kommunani tor-mor etishda Germaniya Tyer hukumatiga yordam berdi; 

 “Chunonchi,  Bismark  40  ming  fransuz  askar  va  zobitlarni  asirlikdan 

bo`shatib, ularni Tyer hukumati ixtiyoriga yubordi. Tashabbusni o`z qo`liga olgan 

hamda  Germaniyadan  katta  yordam  olishga  erishgan  Tyer  Kommunani  tor-mor 

qilishga  qaror  qildi.  Parij  Kommunasining  qisqa  72  kunlik  faoliyati  g‘oyat 

murakkab sharoitlarda davom etdi.   Versal  shahri  Kommunalarga  qarshi  kurash 

markaziga aylandi.”

1

 U erdagi qora kuchlarni Germaniya quvvatlab turdi. Natijada 

yaxshi  qurollangan  muntazam  armiya  tashkil  etildi.  2-aprel  kuni  verselchilar 

Kommunalarga  qarshi  xujum  boshlaydi.  Kommunalar  fidoyilik  bilan  mudofaa 

janglarini  olib  borishdi.  Lekin  xarbiy  kuchlar  nisbat  teng  bo‘lgani  sababidan 

kommunalar  mag‘lub  bo‘lishdi.  Ayniqsa  21-maydan  e’tiboran  shiddatli  janglar 

Parijning  har  bir  metr  eri  uchun  bordi.  Hukumat  armiyasi  21-  may  kuni  hujumga 

o`tdi va beparvolik tufayli himoyasiz qoldirilgan Sen Klu darvozasi orqali shu kuni 

Parijga kirib keldi. 

Kommunachilar  mardona  jang  qildilar.  Biroq,  kuchlar noteng edi. 28  may 

kuni 

Kommunaning 

so‘nggi  barrilsadasi  taslim  bo‘ldi.  Verselchilar 

Kommunalardan  shafqatsizlik  bilan  o‘ch  ola  boshlaydi.  Shiddatli  janglar 

mobaynida 30 ming odam xalok bo‘ldi. 50 ming kishi qamalda va 14 ming odam 

katorgelarga  surgun  qilingan.  Bular  orasida  minglab  xotin-qizlar  va  650  bola  bor 

edi.  Shu  tariqa,  72  kun  yashagan  Kommunaga  xotima  berildi.  Parij  Kommunasi 

bilan  ayni  paytda  Fransiyada  inqiloblar  davri  nihoyasiga  yetdi.  Kommuna 

halokatining  oqibatlari  hokimiyat  bilan  fuqarolarning  o`zaro  manfaatli 

kelishuvchilik asosida yashashi zarurligini istbotlab berdi. 

Xulosa  tarzida  aytish  mumkinki,  Kommunachilarning  faoliyati  davomida 

Fransuz xalqga xos bo‘lgan eng ezgu xislatlar yaqqol ko‘rindi. Kommunarlar hayot 

                                                           

1

 

U.Jo‘raev, E.Xoliqov, D.Qodirov “Jahon tarixi”, O‘qituvchi, T.:2014.

 

 

31 

 

– mamot jangini olib borayotgan bir sharoitda 10-may kuni (1871) Ter Frankfurut 

shahrida  to‘la  ma’nodagi  sulx  shartnomasini  Germaniya  bilan  imzoladi.  Unga 

asosan,  Fransiya  5  millyard  frank  miqdorida  tovon  to‘lashi  haqidagi  majburiyatni 

o‘z  zimmasiga  oldi.  O‘sha  ulkan  mablag‘  to‘langunicha,  nemis  qo‘shinlari 

Fransiyaning  Shimoliy  –  Sharqiy  qismini  ishg‘ol  qilib  turadigan  bo‘ldi.  Sulh 

shartnomasi  Millat  majlisi  tomonidan  ratifikatsiya  qilinguncha  nemislar  o‘z 

qo‘shinlarini Parijda saqlab turishga kelishishib oldi. 

 Uning  ustiga  Fransiya  iqtisodiy  jihatdan  taraqqiy  etgan  Elzas  va 

Lotaringiya viloyatlaridan ajraldi. “Ayni paytda, 28 ta qal’a Germaniya tasarrufiga 

o‘tdi.  Bu  talonchilik  shartnomasining  tasdiklanishiga  erishish  hamda  hokimiyat 

tepasida  mustahkamlanib  olish  uchun  hukmron  doiralar  shosha-pisha  Millat 

majlisiga  saylov  o‘tkazdilar.  Mamlakat  aholisining  asosiy  kismini  tashkil  etgan 

dehqonlarning  qoloqligi  monarxistlarning  Millat  majlisida  ko‘pchilik  bo‘lib 

olishlariga  imkon  berdi.  Bu  ko‘pchilik  reaksion  hukumat  tuzdi.  Hukumatga 

revolyutsiyaning  ashaddiy  dushmani  bo‘lgan  A.  Tyer  boshchilik  kildi.  Tyer 

hukumati Parijni o‘z rezidensiyasi qilib olib, Germaniyaning hukmron doiralaridan 

qo‘llab-quvvatlash  haqida  va’da  oldi  va  revolyutsion  harakatni  bostirish  uchun 

kuch  to‘play  boshladi.  Mana  shu  tarzda  Fransiya  –  Prussiya  urushi  natijasida 

Germaniya imperiyasi tashkil topdi.”

1

  

 

 

 

 

 

 

 

                                                           

1

 Янги тарих. 1871 — 1917, А. П. Авeрянов ва бошк..; И. М. Кривогуз тахририда. Укитувчи-T.: 1989. 

 

32 

 

 

 

 

 

 

 

7.

 

KOMMUNA 

INQIROZIDAN 

KEYINGI 

FRANSIYA

-

PRUSSIYA 

MUNOSABATLARINI KESKINLASHUVI

.  

Bu  davrdagi  siyosiy  jarayonlar  avvalgi  kurashning  bevosita  davomi  edi. 

Agar eslasak, 1871 yilning boshlarida Fransiya o‘z tarixidagi g‘oyat murakkab va 

ziddiyatli    voqealarni  boshidan  kechirdi.  Parij  qamal  holatida  turgan  bo‘lishiga 

qaramay,  Millat  majlisiga  saylovlar  1871-yilning  8-fevralida  o‘tkazildi. 

Parlamentdagi  630  ta  deputatlik  mandatining  400  tasini  monarxiyachilar  egalladi. 

“Garchand  1870-yilning  4-sentyabrida  xalq  qo‘zg‘oloni  tufayli  Fransiyada 

respublika tuzumi e’lon qilingan bo‘lsa-da, Milliy majlisdagi ko‘pchilik o‘rinlarni 

monarxiyachilar  egallashgan.  Respublikachilar  parlamentda  ozchilikni  tashkil 

qilishgan. 

Ular 

turli 

oqimlarga 

mansub 

edilar, 

go‘yo  mamlakatda 

“respublikachilarsiz  respublika  mavjud  edi”.  Monarxiyachilar  guruhi  siyosiy 

hokimiyat uchun kurashishdi.  

1. 

Ligitimistlar. 

2. 

Burbonlar. 

3. 

Bonopartchilar. 

Ligitimistlar-Burbonlar  sulolasining  nomzodi  Karl  X  ning  nabirasi  graf 

Shamborni  quvvatlashsa,  orleanchilar  sulolasiga  mansub  monarxiyachi  deputatlar 

Lui  Filippning  nabirasi  graf  Parijskiyni    quvvatlashdi.  Monarxiyachi  deputatlar 

o‘rtasidagi kurashdan Ter ustalik bilan foydalandi. U 1871- yilning 31-avgust kuni 

Fransiya prezidenti etib saylandi. Mamlakatda chiqarilgan ichki zayomlar evaziga 

qisqa muddat oralig‘ida 1873 -yilning martiga qadar Germaniyaga 5 milliard frank 

33 

 

miqdoridagi tovon puli to‘landi. Tyer Fransiyada konservativ respublika tuzumini 

amalda saqlanishiga majbur  bo‘ldi.  Ter  monarxiyani  tiklashga  jur’at    etolmadi va 

monarxiyachilar 

ishonchini 

oqlamadi.”

1

 

Mana 

shu 

tarzda 

Tyer 

monarxiyachilarning  ishonchini  oqlay  olmaganligi  uchun  Tyer  24-may  (1873y) 

iste’foga  chiqarildi.          Shundan  so‘ng,  Burbonlarga  mansub  Mak  Magon  o‘sha 

yilning  may  oyida  respublika  prezidenti  lavozimini  egalladi.  1873-yilning 

noyabrida  monarxiyachilarning  xoxishi  bilan  prezidentlik  vakolati  7  yilga 

cho‘zildi. Mak Magon mamlakatdagi “ahloqiy tartiblar”ni tiklash maqsadida davlat 

maxkamalaridagi  amaldorlarni  monarxiyachilar  bilan  almashtirdi.  O‘sha  davrdagi 

Fransiyani  istehzo  bilan  “Gersoglar  respublikasi”  deb  atalgan.  1875-yilning  21- 

yanvarida  Fransiyada  yangi  konstitutsiya  qabul  qilindi.  Unda  davlat  tuzumining 

shakli haqida so‘z ketganda, “Respublika” atamasi ishlatiladi. Faqat bir ovoz farqi 

tufayli  (353  qarshi  352)  konstitutsiya  qabul  qilindi.    Germaniyaning  «yuqoridan» 

va Prussiya monarxiyasi boshchiligidagi birlashishi yakunlandi. 

“Frankfurt  shartnomasi  Veralda  imzolangan  shartnomaning  asosiy 

shartlarini  tasdiqladi.  Umuman,  shartnomaning  shartlari  iqtisodiy,  siyosiy  va 

harbiy  jixatdan  Fransiyani  zaiflashtirdi  va  Germaniyani  kuchaytirdi.  Fransiya-

Prussiya  urushi  davrida  Rimda  joylashgan  va  papani  qo‘llab-quvvatlagan  fransuz 

korpusi vataniga  chaqirib  olindi;  Papa  viloyati  Italiya  bilan birlashdi -  Italiyaning 

birlashishi yakunlandi.”

1

 Urush lokal tarzda bo‘lib o‘tadimi yoki boshqa davlatlar 

ham  bu  urushga  aralashishadimi?  Bunday  asosiy  muammo  fransuz  va  prus 

diplomatlari  oldida  turar  edi.  Fransuz  hukumati  Avstriya-Vengriya  va  Italiyaning 

ko‘magini  qo‘lga  kiritishga  intilardi;  pruss  hukumati  esa  ularning  betarafligiga 

                                                           

1

 Галкин И.С, Застенкер Н.Е, Хвостов В. М.  Янги тарих  III том (1871-1918), Т.:1964. 

 

1

 Галкин И.С, Застенкер Н.Е, Хвостов В. М.  Янги тарих  III том (1871-1918), Т.: 1964. 

 

34 

 

erishmoqchi  edi.  Avstriya-Vengriyaning  urushga  kirishi  yoki  betarafligi 

masalasining hal etilishida Rossiyaning munosabati eng katta ahamiyatga ega edi.     

Ikkinchi imperiya 60-yillarda Sharqda Rossiyaga qarama-qarshi harakatlar 

olib  borar  edi.  Parij-Rim  koalitsiyasi  siyosati  Fransiya  tomonidan  davom  etardi. 

Bundan  tashqari,  Napoleon  III  rus-polyak  ishlariga  (1863-yil  Polshadagi 

qo‘zg‘olon) aralashishga urinardi. Prussiyaning urushda Fransiyadan mag‘lubiyati 

Avstro-Vengriyaning  kuchayshiga  olib  borardi.  Bu  holat  ham  Peterburgda 

inobatga  olinardi.  Barcha  omillarni  inobatga  olib,  rus  podshohi,  Avstriyaning 

urushga  aralashgan  taqdirda,  Prussiyaga  harbiy  yorda  ko‘rsatish  va’dasini  berdi. 

Bundan  tashqari,  fransuz  armiyasining  Sedandagi  mag‘lubiyatidan  so‘ng 

Avstriyaning urushga aralashuvi to‘g‘risidagi masala kun tartibidan olib tashlandi.  

Ikkinchi imperiya siyosati Italiyaning birlashishiga to‘sqinlik qilardi va ikki 

davlat  o‘rtasidagi  kelishuvga  imkoniyat  bermasdi.  Ikkinchi  tomondin,  Italiya 

Fransiyadan  moliyaviy  jihatdan  qaram  edi.  Shuning  uchun,  Italiya  hukumati 

Napoleon  III  bilan  munosabatlarni  keskinlashtira  olmasdi.  Oxiriga  kelib, 

Italiyaning tashqi siyosiy munosabatini Sedan belgilab berdi. Fransuz armiyasining 

halokatidan  so‘ng,  Fransiyaga  yordam  berish  rejalari  chetga  surib  tashlandi. 

“Angliyaga  to‘xtalsak,  Gladston  hukumati  qit’adagi  urushga  aralashishga 

intilmasdi.  Ikki  urushayotgan  tomondan  Belgiya  betarafligini  saqlash  tasdig‘ini 

olish  bilan  ingliz  hukumati  kifoyalandi.  Angliyaning  hukumat  doiralari  kuchli 

dengiz  va  mustalakachi  davlat-Fransiyaning  zaiflashuvidan  manfaatdor  edi.”

1

 

Fransiya-Prussiya  urushi  XIX  asrning  oxirgi  choragidagi  xalqaro  munosabatlar 

tarixida  yangi  sahifa  ochib  berdi.  Yevropaning  siyosiy  xaritasida  qudratli 

Germaniya  imperiyasi  paydo  bo‘ldi.  Bu  davlat  kuchli  va  yirik  harbiy,  sanoat  va 

moliyaviy  salohiyatga  ega  edi.  Fransiya-Prussiya  urushining  muhim  xalqaro 

                                                           

1

 У.Жўраев, E.Холиқов, Д.Қодиров “Жаҳон тарихи”, Ўқитувчи- Т.: 2014. 

2

 Галкин И.С, Застенкер Н.Е, Хвостов В. М.  Янги тарих  III том (1871-1918), Т.: 1964. 

 

35 

 

ahamiyatga  ega  natijasi  sifatida  Italiya  birlashishining  yakunlanishi  namoyon 

bo‘ldi.  Bu  buyuk  davlat  O‘rta  yer  dengizi  xavzasida  Fransiyaning  raqibi  bo‘lib 

qoldi.  “Avstriya-Vengriya,  o‘z  navbatida,  urushidagi  mag‘lubiyati  uchun  revansh 

olish  g‘oyasidan  voz  kechib,  Germaniya  bilan  yaqinlashishiga  qaror  qildi. 

Germaniya  iqtisodiy  qudratining  tez  kuchayishi  va  uning  mustamlakachilik 

ekspansiyasi  maydoniga  chiqishi  ingliz-german  ziddiyatlarning  keskinlashuvini 

muqarrar qilib qo‘ydi.”

2

  

Shunday  qilib,  Fransiya-Prussiya  urushi  va  Germaniya  imperiyasining 

tashkil  topishi  Yevropada  kuchlarning  qayta  guruhlanishiga  olib  keldi  va  xalqaro 

vaziyatni  keskinlashtirdi.  Germaniya  imperiyasining  asoschisi  va  uning  birinchi 

kansleri  Otto  fon  Bismark  Germaniya  boshchiligida  harbiy-siyosiy  koalitsiya 

(ittifoq)  tuzishga  intildi.  Bundan  asosiy  maqsad  Fransiyani  yakkalab  qo‘yish  va 

keyinchalik  unga  qarshi  yangi  urush  uchun  qulay  diplomatik  sharoit  yaratish  edi. 

Fransiyaga qarshi Bismarkning tashqi siyosati «Uch imperator» ittifoqini (Rossiya, 

Avstriya-Vengriya,  Germaniya)  1873-yilda  tashkil  etishida  namoyon  bo‘ldi. 

Fransiyani  ehtimoliy  ittifoqchilar  sifatida  Rossiya  va  Avtsriya-Vengriyadan 

mahrum  etish  uchun  Bismark  Yevropada  «tartibni»  mustahkamlashda  monarxik 

birdamlik  qilish  g‘oyasidan  foydalandi.  «Uch  imperator»  ittifoqi  1887-  yilgacha 

umr  ko‘rdi.  Bu  paytga  kelib  Avstriya-Rossiya  va  Germaniya-Rossiya  ziddiyatlari 

yangi kuch bilan keskinlashib ketdi. Rossiyaning «Uch imperator» ittifoqiga kirishi 

yangi  german  tajovuzi  paytida  Fransiyani  qo‘llab-quvvatlashdan  voz  kechishi 

emasdi.  Rossiya  Fransiyaning  yanada  zaiflashuvidan  manfaatdor  emasdi. 

“«Evropada  kuchlar  muvozanatini»  saqlab  qolish  siyosatini  olib  borgan  Angliya 

ham  harbiy  Yevropada  bitta  buyuk  davlatning  (Germaniyaning)  ustivorligi 

o‘rnatilishiga  qarshi  edi.  Aynan  Rossiya  va  Angliyaning  pozitsiyalari  (mavqei) 

1875-yilda Bismarkka Fransiyaga qarshi yangi urush ochishga to‘sqinlik qildi.”

1

  

                                                           

 

1

 Янги тарих. 1871 — 1917, А. П. Авeрянов ва бошк..; И. М. Кривогуз тахририда. Укитувчи-T.: 1989. 

36 

 

                     

Xulosa

 

Mamlakatimiz  o‘z  mustaqilligini  e’lon  qilgach  jamiyat  ijtimoiy  siyosiy 

hayotining barcha jabhalarida keng o‘zgarishlar davrini  boshlab berdi. Bu jarayon 

intelektual qilinishi lozim bo‘lgan dolzarb muammolarni ko‘ndalang qilib qo‘ydi. 

Chunki  sobiq  ittifoq  tarixshunosligi  tomonidan    ilmiy  tadqiqot  obyekti  sifatida 

o‘rganilgan  mavzular  ma’naviy  jihatdan  yaroqsiz  holda  ekanligi  ikkinchidan  esa 

tarixni  o‘rganishdagi  ko‘pgina  masalalarni  tarixni  “qora  dog‘”lari  sifatida  talqin 

qilinishi    mustaqillikning  ilk  kunlaridanoq  qilinishi  lozim  bo‘lgan    dolzarb 

masalaga aylandi.    

O‘zbekiston  istiqlolga  erishgandan  so‘ng  jamiyat  ijtimoiy  siyosiy 

hayotining  barcha  jabhalarida  keng  o‘zgarishlar  davri  boshlandi.  Bu  jarayon 

intelektual  sohada  ham  o‘z  aksini  topdi.  Eng  asosiy  ijtimoiy  gumanitar  fan 

hisoblangan  tarix  fani  oldiga  hal  etilishi  lozim  bo‘lgan  dolzarb  muammolarni 

ko‘ndalang  qilib  qo‘ydi.  Oqibatda  sovet  tarixshunosligi  nuqtai  nazaridan 

o‘rganilgan mavzular qaytadan ilmiy tadqiqot sifatida o‘rganila boshlandi. Buning 

isboti  sifatida  yurtboshimizning,  “Tarixiy  xotira  tug’usi  to’laqonli  ravishda 

tiklangan  xalq  bosib  o’tgan  yo’l  o’zining  barcha  muvaffaqiyat,  yo’qotish  va 

qurbonlari, quvonch va iztiroblari bilan xolis va haqqoniy o’rganilgan taqdirdagina 

chinakam tarix bo’ladi”

1

, deb aytgan fikrlari nihoyatda o’rinlidir. Bundan tashqari 

tarixning “oq dog‘lari” sifatida o‘rganilmagan mavzularni tadqiq qilish imkoniyati 

qo‘lga  kiritildi.  “Dunyo  haritasida  yangi  mustaqil  davlatlar  paydo  bo‘ldi,  ular 

hozirgi  til  bilan  aytganda  sotsialistik  o‘tmishga  ega  bo‘lgan  o‘z  siyosiy 

mustaqilligini  tinch  yo‘l  bilan  qo‘lga  kiritgan  davlatlardir.  Bu  davlatlar  mustaqil 

rivojlanish  va  ijtimoiy  munosabatlarni  yaxshilash  yo‘liga  qadam  qo‘ydi.  Ular 

                                                                                                                                                                                           

 

1

 Karimov I.A.Yuksak manaviyat – yengilmas  kuch. Manaviyat-T.: 2008.  

 

 

 

37 

 

dunyodagi  boshqa  mamalakatlar  orasida  o‘z  mavqeini  mustahkamlashga 

intilmoqda” 

Mustamlakachilik  siyosati  natijasida,  XIX  asrning  oxiriga  kelib, 

„egallanmagan  yerlar"ni  bosib  olish  yakunlandi.  Iqtisodiy  jihatdan  qudratli 

davlatlarning  Osiyo,  Afrika  va  Lotin  Amerikasidagi  kam  taraqqiy  etgan 

mamlakatlarga  ta'siri  tobora  kuchaydi.  Kun  tartibida  mustamlakalarni  va  ta'sir 

doiralarni  qayta  bo'lish  masalasi  paydo  bo'ldi.  Ko'plab  davlatlar  muammoni  hal 

qilishning  vositasi  sifatida  kuchga  tayanishni  lozim  topdilar.  Oqibatda,  hayotni 

harbiylashtirish borgan sari avj oldi. 

Yevropa  davlatlari  o'rtasidagi  hududiy  nizolar  ham  bor  edi.  Yevropa 

davlatlari  o'rtasida  munosabatlarni  keskinlashtirgan  yana  boshqa  bir  sabab, 

ularning bir-biridan iqtisodiy va harbiy-strategik ustunlikka erishish uchun kurashi 

bo'ldi.  

Ayni  paytda,  XIX  asrning  ikkinchi  yarmiga  kelib,  barcha  sohalar:  savdo-

iqtisodiy,  harbiy,  mustamlakalar,  tashqi  siyosat-  Yevropada  gegemonlik,  ya’ni 

birinchi  darajali  davlat  o’rni  uchun  Germaniya,  Buyuk  Britaniya  va  Fransiyaning 

qizg’in  kurashi  ostida  kechdi.  Lekin

 

Fransiya  iqtisodiy  taraqqiyot  bo'yicha  o'z 

qo'shnilari  bo'lgan  Buyuk  Britaniya  va  Germaniyadan  tobora  orqada  qolayotgan 

edi.  Ayni  paytda,  Fransiya  tashqi  siyosatda  Prussiyaning  Germaniyani 

birlashtirishiga  to'sqinlik  qila  olmay  qoldi  natijada  muvaffaqiyatsizlikka  uchray 

boshladi.    Germaniya  yagona  davlatga  birlashadigan  bo'lsa,  Fransiyaning  xalqaro 

maydondagi  obro'siga  jiddiy  zarar  yetar  va  Yevropadagi  ikkinchi  davlatdek 

mavqeyi  barham  topar  edi.  Tabiiyki,  Fransiya  hukmron  doiralari  buni  aslo 

xohlamas edi. Shuningdek, mamlakatda ishsizlik, qimmatchilik mehnatkashlarning 

doimiy  yo'ldoshi  bo'lib  qolgandi.  Bu  hodisa  ishchilarning  keskin  noroziligini 

vujudga  keltirdi.  Bunday  sharoitda,  Napoleon  III  uchun  Prussiyaga  qarshi 

g'olibona  urush-barcha  muammolaring  to’g’ri  yechimidek  tuyuldi.  Bu  urash 

Fransiyaning,  shuningdek,  Napoleon  III  ning  ham  mavqeyini  tiklagan  bo'lardi. 

38 

 

Buning  uchun  esa  urushda  g'alaba  qozonish,  Germaniyaning  birlashishiga  yo'l 

qo'ymaslik  va  Germaniyaning  ba'zi  hududlarini  bosib  olish  zarar  edi.                

„Ems  depeshasi"ni  Fransiya  o'z  sha'ni  uchun  haqorat  deb  hisobladi.  Natijada 

minglab  odamlarning  hayotiga  zomin  bo’lgan  ,  qirg’inbarot  fojia-  1870-yil  17-

iyulda  Fransiyaning  Prussiyaga  urush  e'lon  qilishi  bilan  boshlandi.  Biroq,  tez 

orada,  Fransiya  harbiy  kuchlarining  urushga  tayyor  emasligi,  Fransiyaning 

Prussiya  qudratini  yetarli  baholamaganligi  ma'lum  bo'lib  qoldi.  Mamlakat 

hayotining  barcha  sohalarini  qamrab  olgan  tanglik  armiyaga  ham  katta  ta’sir 

ko‘rsatgan edi. Armiya idorasida tartibsizlik va sarosimalik hukm surardi; harbiy 

qo‘shilmalarni  yaxlitlash  chalkashib  ketgan;    ularning  yo‘nalishlar  va  ma’lum 

yo‘lni  bosib  o‘tish  muddatlari  buzilib  ketgan;ularning  ta’minoti  yo‘lga 

qo‘yilmagan edi; qo‘mondonlik qancha jangchi borligini, qancha to‘p va o‘q dori 

borligini bilmasdi.

 

1-sentabr kuni Napoleon III Sedan qamali tufayli Napoleon III 

2-sentabr kuni oq bayroq ko'tardi. Natijada Napoleon III Sedanda o'z Vaterloosini 

topdi. Oqibatda Fransiya Germaniyaga tahdid sola olish qudratidan mahrum bo’ldi. 

Bu mag'lubiyat ayni paytda ikkinchi imperiya hokimiyatining halokati ham bo'ldi. 

3-sentabr  kuni  qo'zg'olon,  4-sentabrda  imperator  hokimyati  ag'darilishi-  Fransiya 

Respublika deb e'lon qilindi. (Bu mamlakat tarixidagi Uchinchi Respublika edi.) 

Prussiya  hukmron  doiralari  Fransiyani  iloji  boricha  ko'proq  holdan 

toydirishi, katta tovon undirishga hamda uning foydali qazilmalarga boy viloyatlari 

bo'lmish  Elzas  va  Lotaringiyani  tortib  olishga  intilishi  urushni  Prussiya  uchun 

bosqinchilik  urushiga  aylanganini  ko’rsatardi.  Urushdagi  g'alaba  Prussiyaga  o'z 

qo'l ostida butun Germaniyani yagona davlatga birlashtirish imkonini berdi. 1871-

yil 18-yanvar kuni Fransiyaning Versal saroyida Germaniya — imperiya, Prussiya 

qiroli Vilgelm I esa Germaniya imperatori deb e'lon qilindi. 26-fevralda Fransiya-

Germaniya tinchlik shartnomasi imzolandi. 

  

1871-  yil  18-  mart  Prussiyaga  qarshi  urushdagi  mag'lubiyat  va 

voqealari    ayanchli  shartlar  asosida  vaqtincha  imzolangan  tinchlik  shartnomasi 

39 

 

parijliklarning  hukumatga  qarshi  qahr-g'azabini  kuchaytirib  yubordi.  Buning 

ustiga,  Parijda  muhtojlik,  ishsizlik,  oziq-ovqat  mahsulotlari  nar-xining  keskin 

oshib  ketishi  yuz  berdi.  Parijliklarda  hukumatga  nisbatan  ishonchsizlik  paydo 

bo'ldi.  Bu  hodisalar  Parij  aholisini  oyoqqa  turg'azdi.  Ular  Milliy  gvardiya  bilan 

birgalikda harakat qilib, shaharning muhim ahamiyatga ega bo'lgan joylarini qo'lga 

kiritdilar.

 

 

Ishchilar,  ziyolilar  va  qo'zg'olonning  boshqa  qatnashchilari  vakillaridan 

iborat  Kommuna  Kengashi  tuzildi.  Shu  tariqa  Parij  shahri  o'ziga  xos  kichik  bir 

davlat  edi.  Bu  davlat  Parij  mehnatkashlarining  davlati edi.  Parij  Kommunasi  xalq 

farovonligini ko’zlab qator tub ijtimoiy-iqtisodiy tadbirlarni amalga oshirdi. Biroq, 

Kommuna  o'z  faoliyatida  qator  xatolarga  ham  yo'l  qo'ydi.  Mamlakatning  qolgan 

qismi  Kommunani  qo'llab-quvvatlamagani,  Kommuna  kengashi  ichida  Kommuna 

ichki  siyosati  xususida  birlikka  erishib  bo'lmagani,  stixiyali  harakatlar-  olib 

bormagani oqibatida Kommuna to'la tor-mor etildi. Asir olingan 30 mingga yaqin 

kommunachi  otib  tashlandi.  50  mingga  yaqin  kommunachilar  qamoqqa  olindi. 

Bular  orasida  minglab  xotin-qizlar  va  bolalar  ham  bor  edi.  Shu  tariqa  72  kun 

yashagan  Kommunaga  xotima  berildi.  Parij  Kommunasi  bilan  ayni  paytda 

Fransiyada  inqiloblar  davri  nihoyasiga  yetdi.  Kommuna  halokatining  oqibatlari 

hokimiyat  bilan  fuqarolarning  o'zaro  manfaatli  kelishuvchilik  asosida  yashashi 

zarurligini  isbotlab  berdi.Xulosa  tarzida  aytish  mumkinki,  Kommunachilarning 

faoliyati  davomida  Fransuz  xalqiga  xos  bo‘lgan  eng  ezgu  xislatlar  yaqqol 

ko‘rindi…