Х. Т. Турсунов, Т. У. Рахимова

 
 
5.2 Экосистемалар динамикаси 
 
Ҳар бир экосистемада доимо ундаги организмларнинг ҳаётий 
ривожланиши ва популяцияларининг ўзгариши кузатилади. 
Ўзгаришлар 2 хил: 
1. циклик ўзгаришлар; 
2. тасодифий ўзгаришлар. 
Бундай ўзгаришлар сутка ва мавсум давомида ҳамда ташқи муҳит билан 
бўлиб турадиган даврийликка эга ўзгаришлар бўлиб, улар организмларнинг 
ички ритми ўзгаришларида ўз аксини топади. Биоценозда сутка давомида содир 
бўлиб турадиган ўзгаришлар кун ва тун давомидаги ҳаво температураси, намлик 
ва бошқа омиллар ўзгаришига кучли боғлиқдир. Ўрта Осиёнинг қумлик 
чўлларида, туш пайтларида ҳаёт тўхтаганга ўхшаб туюлади. Ҳайвонлар қуёшдан 
инларида яшириниб, кечаси фаоллашади. Тунда қўнғиз, сичқон, чаён, илон, 
ўргимчак, тулкилар тез ҳаракат қилади. Йилнинг маълум вақтида кўп турлар 
чуқур тинимга кетади. 
Даврий ўзгариш ўсимликларнинг яруслар бўйлаб тарқалишида яққол 
кўринади. Масалан, бир йиллик ўсимликлар эрта баҳоридаги ярусда ўсиб, ёз 
келганда бутунлай қуриб қолади. 
Биоценоздаги кўп йиллик ўзгаришлар йиллар давомида метеорологик 
шароитнинг ўзгаришига боғлиқ. Бундан ташқари, у яна эдификатор ўсимликлар 
ҳаётидаги ўзгаришлар, ҳайвонлар ҳамда патоген микроорганизмларнинг 
кўпайишига боғлиқ. 
1953-йилда чигирткаларнинг кўпайиб кетиши натижасида ўсимликлар 
жамоасига кучли зарар етди. Улар ўшанда юмшоқ ғалласимон ўсимликларни: 

---

38 
пирей, костер, типчакнинг 80 — 90% ни еб битирди. Бу даврда, чигиртка 
емайдиган ўтлар эса ўсиб кўпайиб кетди. 
Фитоценоз ёки ўсимликлар жамоасидаги ўзгаришлар эдификатор 
ўсимликлар ҳаётига боғлиқ. 
Жамоаларда қонуний равишда бир йўналишда жонли организмлар 
ўртасидаги ўзаро муносабатлар ва уларни ўраб олган муҳит билан бўладиган 
муносабатлар туфайли содир бўладиган ўзгаришларни сукцессия деб 
юритилади. «Сукцессия»— лотинча сўз бўлиб «изчиллик» ёки «мерос бўлиб 
қолмоқ» ва «ирсий белги» деган маъноларни билдиради. Биологик айланишнинг 
тўлиқ эмаслиги сукцессиянинг асосини ташкил этади. 
П.Д. Ярошенко жамоаларнинг ўзгаришини бошқачароқ тушунтиришга 
ҳаракат қилди ва сукцессияларни қуйидагича бўлди: 
А. Табиий ўзгаришлар. 
1. Кетма —кет бўладиган: 
а) эндоэкогенетик ва б) гологенетик 
2. Тасодифий ўзгаришлар Б. Антропоген ўзгаришлар 
1. Кетма — кет бўладиган 
2. Тасодифий ўзгаришлар. 
Сукцессиялар давомида турлар ўртасидаги рақобат, муносабатлар 
туфайли аста —секин барқарор комбинациялар содир бўлади.