Х. Т. Турсунов, Т. У. Рахимова

8-расм. Экосистемалардаги озуқа тўрлари 
 
Консументлар 
томонидан 
қабул 
қилинган 
озуқалар 
тўлиқ 
ўзлаштирилмайди ва унинг маълум бир қисми ташқи муҳитга қайтарилади. 
Ҳайвонларда озуқа моддаларнинг ўзлаштирилиши 30% дан 70% гачани ташкил 
қилади. Энергиянинг кўп қисми нафас олишда сарфланади. Қабул қилинган 
овқатнинг оз қисми организмларнинг ўсишига кетади.
Экосистеманинг ҳаёти фақат энергия оқимига боғлиқ бўлиб, у қуёш нури 
ёки тайёр органик моддалар ҳисобига таъминланади. 
Фотосинтез қилувчи организмлардан бошланувчи озуқа занжири ейилиш 
занжири дейилади. Ўлик ҳайвонлар ва ўсимликларнинг
қолдиқларидан 
бошланадиган занжир эса парчаланиш занжири дейилади. 
Экосистемалардаги консументларга энергия оқими ўсимликларнинг 
тирик тўқималари ёки ўлик органик моддалар запаси орқали киради. 
Ўлик органик моддалар асосини ҳам фотосинтез ташкил қилади. 
Ўрмонларда ҳар йили ўсаётган ўсимликлар массасининг 90% баргларининг 
қуриши натижасида парчаланиш занжирига тушади. 
5.1 Экосистемаларнинг биологик маҳсулдорлиги 
Жамоалар маҳсулдорлиги, экосистемадаги продуценларнинг қуёш 
энергиясини кимёвий энергиясига айлантириб, органик моддалар синтезлаш 
самарадорлигига боғлиқ. 
Маълум вақт давомида ўсимликлар томонидан ҳосил қилинган органик 
масса жамоанинг биринчи даражадаги маҳсулдорлиги дейилади. У 
ўсимликларнинг қуруқ ёки ҳўл массаси тарзида ифодаланади. Консумент 
массанинг маълум вақт ичидаги ўсиши — бу жамоанинг иккинчи даражали 
маҳсулдорлиги дейилади. 
Ҳар бир озуқа занжири, бирламчи ва иккиламчи ҳосилдорлик ҳосил 
қилиш тезлиги ва маҳсулотларнинг тақсимланиши бўйича турличадир. 
Экосистемаларда бирламчи ва иккиламчи ҳосилдорликнинг миқдорий 
кўрсатгичлари мавжуд. Бу ҳосилдорлик пирамидаси қонуни дейилади. 
Ҳар бир озуқа занжирида маълум вақт давомида ҳосил қилинадиган 
биомасса ёки маҳсулдорлик кейинги озуқа занжирига нисбатан кўп. 
Ер юзидаги экосистемаларда биомассалар пирамидаси, сон пирамидаси 
қонуниятлари қайд этилади, яъни ўсимликларнинг умумий массаси, сони 
уларни ейдиган ҳайвонларнинг массасига ва сонига нисбатан кўп. 
Экосистемалар маҳсулдорлиги қонуниятларини ўрганиш, энергия оқими 
миқдорини ҳисобга олиш амалиётда катта аҳамиятга эга. 
Одамлар 
томонидан 
фойдаланадиган 
агроценозлар 
(биринчи 
маҳсулдорлиги) маҳсулотлари инсоният жамиятининг овқат заҳираси 
ҳисобланади. Икиламчи маҳсулдорлик, яъни қишлоқ хўжалик ҳайвонлари 
ҳисобига олинадиган маҳсулдорлик ҳам катта аҳамиятга эга. 

---

37 
Энергия оқими ва экосистемалар маҳсулдорлигини аниқ ҳисобга олиш, 
улардаги модда айланишини бошқариш орқали одамлар учун кўпроқ ҳосил 
олишда ёрдам беради. 
Бундан ташқари табиатдан ўсимлик ва ҳайвонлар биомассасининг 
қанчасини олиш мумкинлигини билишимиз ҳам керак. Уларга зарар 
келтирмаслик, ернинг энг юқори биологик маҳсулдорлигини билиш мақсадида 
чет мамлакатларда 1969-йилдан буён халқаро биологик дастур бўйича илмий 
изланишлар олиб борилади. 
Умуман, Ер шари бўйича ўсимликлар томонидан қуёш энергиясининг 
фақат бир фойизигина ўзлаштирилади. Чунки фотосинтез активлиги кўп 
омиллар томонидан чекланди. 
Ер юзида бирламчи биологик маҳсулдорлик нотекис тақсимланган. Энг 
яхши экологик шароитда, намлик, ёруғлик, минерал тузлар, иссиқлик етарли 
бўлган жойларда ўсимликларда энг юқори ўсиши кузатилади. 
Шимолий муз океан қирғокларидаги экосистемалар маҳсулдорлиги 20 ц

га, Қора денгизнинг Кавказ томон соҳилида у 200 ц

га дан ошади. Ўрта Осиё 
чўлларида эса маҳсулдорлик 3 — 20 ц

га ни ташкил этади.