Экология
ган мисоллардан куриниб тури бди ки
о р г а н и зм л а р турли
Харорат диапазонига эга ва улар турли йуллар б и л а н тубан
хароратга мослашади.
Ер юзида 5 та иссик^ик зоналари бор. Улар эк в а т о р , тр о
п и к , субтропик, урта ва кутбий ик^пимлардир.
Э кологияда атроф м у \и т н и н г иссик,лик \о л а т и харорат
орк,али ифодаланади, буни н г учун 100°С ш к ал аси и ш л ати -
лади. Г ео ф а ф и к рай о н л ар н и н г иссиьушк б и л ан таъ м и н л а -
н и ш и , умумий ИК.ЛИМ курсаткичлари билан б ел гил анади .
Улар ж ой н ин г уртача й и л л и к \а р о р а г и , аб солю т м акси м ум
ва
абсолю т минимум, энг иссик, ва энг совук, о й л а р н и н г
уртача температураларидир.
Температуранинг кенг д и а п о зо н и га ч идам ли ту рл ар —
эвритерм турлар, температуранинг тор д и апазо ни га чидамли
турлар стенотерм турлар дей илади .
Х арорат усимлик ва х ай в он отн и н г зонал тарк,алиш ни
белгиловчи омил булиб х и зм ат к,илади. Х арактерли табиат
зонлари биом дейилади. Б и о м л ар н и н г тарк,алиши геогра
ф и к ва
вертикал зоналар буйи ча тарк,алиш п р и н ц и п и г а
буйсинади. Географик зоналар: тундра, урм он , д а ш т , чала
чул, чул. Вертикал зоналар: чул, адир, тог, я й л о в .
Температура усимлик ва хай вонларни н г у с и ш и , р и вож -
л ан и ш и , морфологик белгилари ва х ай в о н л а р н и н г хулк,ий
реакцияларига туф и дан — т у ф и таъсир к,илади.
О рганизмларнинг тана температураси хароратга боглик,.
Ундаги модда алмашинув ж ар аён л ар и н и н г у ти ш и
хам тем -
пературага боглик,. Х ар ор атн и н г 10°С га о р т и ш и , р еа к ц и я -
ни 2 — 3 марта тезлаш тиради. (Ван —Гоф ф к,онуни). Х ай-
вонлар температура ом и л ига мослаш иш д а р аж аси га караб
2 хил га ажратилади.
1. Пойкилотерм.
2. Гомойотерм.
Пойкилотермлар деб \а ё т и , биринчи навбатда, тан а т ем
ператураси ташк,и м у\ит тем пературасига боглик, рави ш д а
узгарувчи \айвонларга ай ти лади. Мисол учун:
баъзи бир
хордалилар ва умуртк,алиларни олиш мумкин.
Т ан а температурасини ташк,и м у \и т хароратига боглик,
булмаган холла доимий \о л а т д а тутувчи о р г а н и зм л а р ге-
мойотерм \ай вонл ар деб аталади.
П ойкилотерм хайвонлар ш ароит яш аш учун нокулай
булганда, улар уйкуга кетади. Актив холатда, улар т а н а тем -
ператураси ни сак/шб туради, пассив ёки актив булмаган
Холатда эса уларнинг тан а температураси пасаяди. М исол
— ю м ро н кози к, т и п р а ти к о н , куршапалак; цушлардан: к о
л и б р и ва бошкдпар.
Х арор ат — орган и зм лар хаётининг
турли том онларига
таъ си р килувчи омил. У организмлар томонидан кабул кили-
н аётган овкат микдори, овкатланиш вакги, орган и зм лар-
н и н г \оси л дор л и ги — ети ли ш даражасига таъсир этади,
т е з ри вож лани ш и га ёрдам беради ёки \ал ак и т беради, паст
\а р о р а т д а эса бунинг ак си булганида.
Р ивож лан и ш тезли ги ни аниклаш да мусбат тем перату-
р ал ар йигиндиси м у \и м ом и л \исобланади , Уртача т ем п е
ратура маълум булган \о л д а организмларнинг етилиш вак-
т и н и н г купайиш ини ва хаётнинг узокдигини ан и кд аш га
и м к о н беради. Нокулай \а р о р а т
организмларда ривож ла-
н и ш н и н г тухтаб коли ш и га — диапаузга олиб келиш и мум-
ки н . Узгариб турувчи \а р о р а т усишни тезлаш тиради, я р о
в и за ц и я , тун ва кун х,ароратлари бунинг исботидир.
Э ф ф е к т и в тем п ер ату р ан и ан и кл аш к и ш л о к хуж алик
ам ал и ёти д а, заракунандалар билан кураш олиб борилга-
нид а, янги турларнинг интродукциясида катта а\ам и я т га
эга.
У симликларда и сси кди кдан сакланиш и учун, куйидаги
м ослаш увлар бор: и сси кл и кн и кайтариш учун анатом —
м о р ф о л о ги к
мослашув, бу шундан иборатки усимликлар-
н и н г тукчалар билан к о п л ан и ш и уларга окиш ран г бериб,
и с с и к л и к тафтини кай тари ш ролини уйнайди.
Б аргларни н г ялти раш и, уларнинг вертикал ва мериди-
он ал ш акл д аж о й л аш и ш и . Ралласимон усимликларда барг
л а р н и н г уралиши, барглар са т \и н и н г кискариш и. Бу мос-
л аш и ш л а р н и н г \ам м аси , \ а м иссикликка, \а м сув бугла-
т и ш н и кискартириш га каратилган
комплекс м ослаш и ш -
ди р.
Ф и зи о л о ги к мослашув. Баргнинг исиб кетиш ига карши
ф и з и о л о г и к мослашув бу —кучли транспирация, органик
ки сл о тал ар \оси л ки л иш . Александров (1975) буйича, и с
с и к л и к к а чидамлилик бу оксил молекулаларининг чидам-
лил и ги д и р .
Ф и зи о л о ги к мослашувлардан ян а бири бу тубан усим-
лик л ард аги анабиоз \о л а т и г а утишдир.
У сим ликлар ж ам оасида салкин жойларни эгаллаш.
Do'stlaringiz bilan baham: