Х. М. Комилов, Ф. О. Пўлатова

11-§. Хом ашѐни маҳсулотга айлантириш ва ундан тежамли 
фойдаланиш.
Хом ашѐни тежаб-тергаб сарфлаш кимѐ саноатида жуда муҳим муаммолар 
жумласидандир. Хом ашѐ ҳаражатларнинг салмоғи кимѐвий маҳсулотлар 
таннархи ҳисобида кўп ҳолларда, айниқса агар саноат маҳсулотларидан (масалан, 
аммиак синтез қилинадиган водород) фойдаланилса, жуда юқори бўлади. Шунинг 
учун тадқиқотлар, лойиҳаловчилар, кимѐвий аппаратларнинг конструкторлари ва 
ишлаб чиқарувчиларининг асосий эътибори берилган миқдордаги хом ашѐдан 
иложи борича кўпроқ маҳсулот ҳосил қилиш йўлларини топишга ва уни амалга 

---

27 
оширишга қаратилган. 
Шундай ҳисоб қилинг: айталик 1 т бирор кимѐвий маҳсулотнинг таннархи 
1000 сўм бўлсин ва унинг хом ашѐсининг баҳоси 800 сўм, ҳамда 200 сўм бошқа 
ҳаражатлар йиғиндисидир. Фараз қилайлик, ишлаб чиқариш шароитлари 
ўзгартирилганда I т маҳсулот ишлаб чиқариш учун 10% кам хом ашѐ сарф 
бўлсин, қолган ҳаражатлар эса (иш ҳақи, энергия сарфи, сув ва бошқалар) 
ўзгармасин. Бунда маҳсулотнинг таннархи неча фоизга камайган? 
Сизнинг кимѐни ўрганишдаги дастлабки олган маълумотларингиз берилган 
миқдордаги дастлабки моддалардан ҳосил бўладиган маҳсулот миқдорини 
ҳисоблаш билан боғлиқ эди. Кимѐвий реакцияларда моддалар массасининг 
сақланиш қонуни ҳамда моддаларнииг атом-молекуляр тузилиши ҳақидаги 
таълимот ѐрдамида сиз кимѐвий реакцияларнииг тенгламаларини тузасиз ва 
керакли ҳисоблашларни қиласиз. Ҳар қандай мухандислик-кимѐвий ҳисоблашлар 
ҳам ана шундай бошланади, чунки у маҳсулотнинг стехиометрик чиқимини 
белгилайди (стехиометрик — кимѐвий реакциянинг тенгламаси бўйича 
ҳисобланган миқдор). Сизга маълумки, кимѐвий бирликларда — молларда ва 
оддий масса ѐки ҳажм бирликларида, масалан тонналарда ѐки кубометрларда 
ҳисоблаш мумкин. 
Тахлил натижаларига кўра таркибида 45% олтингугурт бўлган олтингугурт 
колчеданидан 100% сульфат кислота ҳосил бўлади деб, унинг стехиометрик 
миқдорини ҳисобланг.