Х. М. Комилов, Ф. О. Пўлатова

56-расм. Кўпикли аппарат: 
1-панжара; 2-йиғгич қути;
3-қуюлувчи тўсин; 
4-кўпикни йўқотувчи қути 
 

---

121 
қаттиқ ѐқилғиларни қуруқ ҳайдаш, ѐқилғини газга айлантириш киради. Ютилиш 
ютувчи модда-нинг 
 
солиштирма юзаси, адсорбент – газ чегарасидаги сирт 
таранглиги, моле- 
кулаларнинг ҳаракат йўналиши билан боғлиқ. 
Физик ва кимѐвий ютилиш содир бўлиши мумкин. Адсорбция жараѐнлари 
газларни заҳарли чиқиндилардан тозалашда экологик муаммоларни ечишда катта 
аҳамиятга эга. Газ ва қаттиқ фазалар ўзаро таъсирида жараѐн қаттиқ модда 
юзасида боради. 

Шу муносабат билан мувозанат қаттиқ юза ва газ фаза орасидаги тарқалиш 

қонуни билан ҳарактерланади, ҳамда қаттиқ модданинг ютиш қобилиятига ҳам 
боғлиқдир. Агарда физикавий ютилишда мувозанат паст ҳароратда тез борса, 
хемосорбция кўпроқ энергия активлигини талаб қилади. Аррениус қонунига
 
биноан:

)
(
*

P
f
G
a

(5.5)
Люнгмер изотермаси:
*
*
1
Ap
ABp
G
a


(5.6)
бу ерда: G
a
- адсорбент ютган модда миқдори. P
*
– мувозанат босими; А, В – 
ютувчи ва ютилаѐтган моддалар хоссасига боғлиқ бўлган константалар. 
Физикавий ютилишдаги мувозанатли ва амалдаги (хақиқий) маҳсулот 
чиқишини ютиладиган модданинг концентратциясини ѐки босимини ошириб, 
кўпайтириш мумкин, бунда нисбатан паст ҳарорат бўлиши лозим. Кимѐвий 
ютилишда (хемосорбция) ҳақиқий маҳсулот миқдорини кўпайтириш учун 
ҳароратни кўтариш керак бўлади. Жараѐннинг умумий тезлиги энг кичик 
тезликка эга бўлган босқич билан белгиланади. Газ - қаттиқ моддалар орасидаги 
ўзаро таъсир қуйидаги босқичлардан иборат: 
1.
Газсимон реагентнинг газ оқимидан қаттиқ модда юзасига диффузияси.; 
2.
Газсимон реагентнинг қаттиқ ҳолдаги реакция маҳсулотлари қатлами

---

122 
орқали диффузияси; 
3.
Қаттиқ реагент юзасида кимѐвий реакция ; 
4.
Газсимон маҳсулотнинг қаттиқ ҳолдаги реакция маҳсулотлари қатлами
орқали диффузияси; 
5.
Газсимон маҳсулотнинг газ оқими ядросига диффузияси.
Жараѐн босқичларини тахлил қилиб, уни тезлатувчи шароитлар яратиб 
маҳсулот чиқаришни ошириш мумкин. Агар реакция қайтмас бўлса 4 - ва 5 -
босқич бўлмайди. Г – Қ система учун аппарат яратишда қуйидаги маълумотлар 
зарур: 
А) Кинетика қонуниятлари, яъни қаттиқ модда сиртидаги реакция тезлиги 
тенгламаси. 
Б) Аппаратдаги иккала фазанинг ҳаракат (гидродинамик) шароити. 
В) Ҳароратнинг тақсимланиш маълумотлари. 
Кўпчилик катализаторсиз жараѐнлар Г – Қ системада юқори ҳароратда 
кетади. 
Гетероген система С – Қ саноатда кўп қўлланадиган система хисобланади.. 
Бундай жараѐнларга қаттиқ моддаларнинг эриши, суюқликдан кристаллга 
тушиши, полимерланиши киради. Қаттиқ моддаларнинг эриши – бу физик ҳамда 
кимѐвий жараѐндир. С– Қ системаларда мувозанат фазалар қоидасига асосланган 
ва фазовий ҳолат диаграммаси ѐрдамида ифодаланади. Мувозанат ҳолатидаги 
маҳсулот миқдорини кўпайтиришга эритмадан қаттиқ эриган модданинг 
концентрациясини ошириб, эритувчини буғлатиб ѐки эритмани совутиб эришиш 
мумкин. Физикавий эриш тезлиги диффузия қонуни, фазалар тўқнашуви сирти 
орқали аниқланади. 
)
(
С
C
F
k
тўйин




(5.7) 
бу ерда: k – эриш тезлиги коэффициенти бўлиб, кристал панжаранинг 
бузилиши ва диффузия тезлигига боғлиқ. Физик эриш тезлиги коэффициенти 
айрим ҳолларда қуйидагича ифодаланади: 

D
k

(5.8) 
бу ерда: D – эриган модданинг диффузия коэффициенти; 

- чегаравий 

---

123 
диффузион қатламнинг шартли қалинлиги.
Эриш тезлиги эриган модда концентрациясининг ошиши билан камаяди.
С-Қ системалар учун саноатда физик ва кимѐвий жараѐнлар амалга 
ошириладиган реакторлар қўлланади. Кўпчилик кимѐвий реакциялар С-Қ 
системада диффузион майдонда кетади. Шунинг учун турли кўринишдаги 
аралаштиргичлардан фойдаланилади. Саноатда бундай системалар учун 
фильтрловчи қатламли, мавҳум қайновчи, аралаштиргичли, циркуляцион – 
оқимли, қувурли ва бошқа реакторлар ишлатилади.