H jamolxonov

ifoda plani — so'roq (?) belgisining optik-grafik tasviri.

mazmun plani — so'roq ohangi (intonema, prosodema).

1. 
   ifoda plani — 5 raqamining optik-grafik tasviri.
   
2. 
   mazmun plani — «olti» bilan «to‘rt» orasidagi miqdortushunchasi.
   

Yuqorida keltirilgan grafemalardan birinchisi (J grafemasi) alifbodagi harfga, ikkinchisi (? grafemasi) tinish belgisiga, uchinchisi (5 grafemasi) esa raqamga asoslanadi, shunga ko'ra birinchi tip grafemalar harfiy belgilar guruhini, ikkinchi va uchinchi tip grafemalar esa noharfiy belgilar guruhini tashkil etadi. Muayyan til yozuvining grafik tizimi ana shunday belgilar majmuyidan tarkib topadi.

Shuni alohida ta'kidlash kerakki. grafema vozuv birligu. fonema, intonema. aksentema va leksemalar esa til birliklaridir. Binobarin, grafema bilan fonema, intonema yoki leksema o'rtasidagi aloqa to'ppa-to'g'ri (tabiiy holda) bo'lishi mumkin emas, bunga tovush tilining fizik-akustik asosga, yozuvning esa optik-grafik asosga tayanganligi yo‘l qo‘ymaydi. Shuning uchun grafema bilan fonema, intonema va leksema o'rtasidagi aloqa kodlashtirish orqali ta’minlanadi: har bir grafemaning mazmun plani oldindan (grafik tizim shakllantirilgan va joriy qilingan paytda) kodlashtirib qo'yiladi.

Grafemalarning yozuvdagi lingvistik-funksional xususiyatlarini reallashtirishda ularning differensial belgilari (shakli yoki tasviridagi tafovutlar) muhim rol o'ynaydi: bu jihatdan grafemalar tovush tilidagi fonemalarga o'xshaydi, chunki fonemalar ham, ma’lumki, differensial belgilar tufayli fonologik qiymatga ega bo‘ladi, farqi shundaki, fonemalaming differensial belgilari akustik-artikulatsion omillarga tayanadi, grafemalarning differensial belgilari esa optik-grafik omillarga asoslanadi. Masalan, gul va

&£//so‘zlarining ma'nolarini farqlashda «g» va «к» fonemalaridan birinchi- sining jarangli, ikkinchisining esa jarangsiz bo'lishi (akustik tavofuti) tovush tili uchun qanchalik ahamiyatli bo'lsa, shu tovushlami yozuvda ifodalovchi g va к grafemalarining shakliy tafovutlari (optik-grafik tasviri) tilning yozma formasi uchun shunchalik ahamiyatlidir.

Grafemalar o'zlariningtildagi muqobiliga (kodlashtirilgan referentiga) va yozuvdagi vazifalariga ko'ra fonografema, prosodemografema, logografema, morfografema kabi tiplarga bo'linadi.

52.