H. H. Imomov investitsiyalarni tashkil etish va

2.4.  Investorlar  tipi
Investorlar  tip i Ikki tipdagi iavestorlar  bor; ular  institutsional 
va yakka investorlar. ^
Institutsional investorlar - mutaxassislar bo'Ub, ularga begona- 
larning puUni boshqargani uchun haq to'laydilar.  Ularni moUyaviy 
muassasalar,  masalan,  banklar,  sug'urta  kompaniyalari,  o'zaro  va 
pensiya fondlari hamda yirik nomoUyaviy korporatsiyalar, ayrim hol­
larda xususiy shaxslar yoUaydilar.  MoUyaviy histitutlar o'z omonat- 
chilariga yaxshigiua daromadni ta’minlashga harakat qihb katta sum- 
mani ittvestitsiyalaydilar. Masalan, bankning trast bo'limi unga ishonib 
topshirUgan mablag'ga yetarli daromad to'lashi lozim; hayotni su- 
g'uitaksh kompaniyasi mijozlarga hamda mijoz vafot etgan holatlarda 
ulaming merosxo'rlariga va oluvchilariga sug'urta mukofoti to'laydigan 
daromadni to'lashga sug'urta badaUarini investitsiyalash lozim. Sanoat 
yoki  savdoga  o'xshash  nomoUyaviy kompaniyalar ham  ko'pincha 
ortiqcha pul mablag'lariga ega bo'ladilar, bo'sh puUar daromad kel­
tirishi yoki joriy operatsiyalarga va istiqbolga kapital qo'yitaialari ta­
labini qoplashga yordam berish uchun omonatga qo'yadilar.
Yakka  investorlar  o'z  moliyaviy  manfaatlari  uchun  shaxsiy 
mablag'larini tasarm f etadilar. Yakka investor ko'pincha nafaqaga 
chiqqanda yoki uning oilasini moUyaviy barqarorligini ta’minlashda
‘  Кожухар  B.M.  Практикум  оценка инвестиций:  Учебное  пособие.  -М.: 
Дашкаи К. 2005.77 с.
35

---

daromad manbai bo‘lishligi uchun bo‘sh turgan puUari foyda kel- 
tirishidan manfaatdordir. Yakka mvestorlaming ko‘pchihgi laqat shax­
siy qimmath qog'ozlar portfeUni nima bUan toldirish yoki shaxsiy 
pensiya fondini qanday ta’minlashga izlanish bilan band bo'ladilar. 
Katta summadagi puUarni qo'yishi mumkin bolganlar investitsiya 
sohasida kasbiy tayyorgarhk^ ega bo'hnaganliklari tiifayU o‘z mab­
lag'lariai boshqarishni institutsional investorlarga, masalan, banklar- 
ni trast bo'limlariga yoki iavestitsiyalar bo'yicha malakaU  masla- 
hatchilarga topshkadilar.
Institutsional va yakka investorlar uchun asosiy ish tamoyiUari 
yagonadir: to‘g‘ri institutsional investorlar, odatda, pul egalari no­
midan anchagina yirik simimalar bhan ish qUadilar, shuning uchun 
ular yuqori malakaga ega  bo'ladUar,  murakkab va  nozik usuUami 
qo'UaydUar.
Iavestitsiyalash. Maxsus tanlangan moUyaviy quroUarga puhii qiy­
matini ko'paytirish yoki ijobiy daromad olish maqsadida joylashti­
rish jarayonini investitsiyalash deb ataladi.  Ushbu faohyat katta iqti­
sodiy ahamiyatga ega, u mantiqiy ketma-ket xarajatlar sifatida ba- 
jarUishi mumkin, uning natijasi esa daromad ohsh hisoblanadi.  Ke­
yingi  vaqtlarda  bir  qator  yangiUklar  kirilUdiki,  ular  investitsiya­
lashni rag'batlantiradi va ushbu jarayonni anch agina maqbuUantiradi.
Investitsiyalashni ijodiy ahamiyati. Iqtisodiyotni amal qilishi, o'sishi 
davlatni va kompaniyalarni,  shuningdek,  xususiy shaxslaming o'sib 
borayotgan talablarini moUyalash uchun qanchalik pul mablag'larini 
yengUjalb qilishga bog'Uq. Masalan,  agar  ipoteka zayomlari ishon- 
chli bo'lmasa ko'pchilik uy sotib olish imkoniyatiga ega bo'hnas edi, 
zayom mablag'larisiz uykr qurilishi va qurihsh ashyolari ishlab chiqa­
rishda juda kam ishchi band bo'lar edi  Shuning uchun, agar ko'chmas 
mulkning kafolatsiz kreditlash hajmi kamaysa, pirovardida bu m am­
lakatda  umumiy  iqtisodiy  faoUikni pasayishiga  ohb  kelgan  bo'lar 
edi:  bu  tushunarU,  chunki  aynan  pullarni  maqbul  tasarm f  qila 
olishi  mumkin  bo'lganlarga  ularni  oUsh  yengil bo'lsa,  unda  iqti­
sodiy  o'sishning  zamr  sharoitini  ta’minlagan  bo'lar  edi.  Xususiy 
shaxslar puUarni yetkazib bemvchUar bo'Ub hisoblanar ekan, davlat 
va kompaniyalar ulami sof xaridorlari hisoblanadilar,  investitsiya­
lash jarayoni juda salmoqU natijalarga ega bo'ldi.
iavestitsiya mukofoti.  Investitsiyalarga daromad yoki foyda, joriy 
daromad  yoki  qo'yilgan  mablag'lami  qiymatining  o'sishi  sifatida
36

---

olinishi mumkin.  Masalan, bankning omonat hisobiga joylashtiril- 
gan puhari muntazam  hisoblanadigan  foizlar shakhda joriy daro­
mad beradi, shu bilan bir paytda bo‘sh turgan yer maydonini sotib 
olishga  qo‘yhgan pullar,  uni sotib  olish va  sotish oralig'idagi vaqt 
mobaynida yer maydoni qiymatinmg ortishi ko'rinishida daromad 
keltiradi.  Mablag'lar  muhtoj  bo'layotganlar  kimda  ular  ortiqcha 
bo'lsa,  jalb  qilishlari  mumkin,  daromad  yoki  foyda  pul  yetkazib 
beruvchilaming tavakkalini qoplashi lozim.  Soddaroq qilib aytganda 
investitsiyalash jarayoni bir tekis ketishi uchun pul yetkazib beruv­
chilar  mukofot  olishi lozim,  pul xaridorlari esa  ushbu  mukofotni 
ta’minlashlari lozim.  Mukofot miqyosi va shakii qimmatli qog'ozkr 
bikn bitishuvlar xilma-xilhgiga bog'hq.
Investitsiyakshda xarajatlar ketma-ketligi. Amalda investitsiyalashga 
xilma-xil yondashuvkrdan foydaknikdi. Ulardan biri aniq maqsad­
larga erishishga yo'naltirilgan xarajatlarni chuqur rejalashtirishdan 
iborat.  Boshqasi,  qarama-qarshi yondashuv bo'lib,  harakatlar  ta- 
sodifidan iborat, unda qarorkr intuitsiya asosida qabul qilinadi. Tajriba 
ko'rsatishicha maqbul yondashganda natijakr, odatda, yuqori bo'kdi. 
Shuning uchun investor dastlab reja tuzishi, keyin umumiy mohyaviy 
maqsadlarga muvofiq investitsiya dasturini bajarishi kerak.  Unday 
dasturni amalga oshirish natijasi tavakkallikni qoniqarh darajasida 
mo'ljallangan daromadni beruvchi investitsiya portfelini shakllanti- 
rishi lozim.  Investitsiyakshda asosiy bosqichkrni qisqacha ifodalab 
ko'ramiz,  chunki u bizga  konsepsiyalarni,  quroUarni va ushbu ja­
rayonni alohida texnik usuUarini ko'rib chiqishga yordam beradi.
Investitsiyalashni dastlabki shartlari. Pulni qo'yishdan oldin, siz 
o'zingizni hayotiy ehtiyojlaringiz bir maromda ta’minknganUgiga 
ishonch hosil qUishingiz lozim.  PuUar joriy ehtiyojkmi ta ’minlash 
uchun  qo'yilishi kerak emas,  investitsiyalarni maqsadi  - joriy pul 
mablag'larini bo'lajak ehtiyojlarini qondirish uchun foydaknishdir. 
Undan tashqari, siz omonat hisobiga naqd puUarga ko'zda tutilma­
gan holatlar paydo bo'lishini oldini ohb uncha katta bo'lmagan pul 
sunmasini qo'yasiz. Boshqa sharoit esa vafot etganda, kasal bo'lganda, 
mehnat  qobiUyatini  yo'qotganda,  muUciga  ziyon  yetkazilganda 
yo'qotishlardan muhofaza qihsh bo'Ub hisobknadi.  Bunday tavakkal- 
likdan hayotni, salomathkni, mulkni va majburiyatkmi sug'urtalash 
muhofeza qikdi. Undan tashqari, pensiyaga chiqqandan keyingi yetarU 
daromadni rejalashtirish ham investitsiya dastlabki shartlaridan biri
37

---

hisoblanadi,  chunki puhii bunday qo'yishnmg natijasi investitsiya­
lash dasturini qay darajada muvafiaqiyath tu zilg an li^a bog‘hq.  0 ‘z 
oldiga aniq maqsadlar qo‘yishdan oldin yakka omonatchi pensiya­
ga chiqish paytiga eng kamida qanday natijaga erishishinixohlashini 
belgilab olishi lozim.
Investitsiyalash maqsadlarini belgilash.  Investor dastlabki shart- 
lami bajarish va mohyaviy vazifalami aniq belgHagan zahoti, u in- 
vestitsiyalash maqsadlarini daromadliliknhig xohlagan darajasi bi­
lan  bog'liq  vaqti  miqyoslarini,  shakllarini  va  tavakalhkning  aniq 
darajasini belgilashi lozim.  Masalan, ma’lum yHda, yozgi dala hovU 
sotib olishda birinchi badal uchun 15000 dollar yoki pensiyaga chi­
qish muddatiga pensiya jamg'armasi sifatida 250000 dollar jamg'arish 
maqsadini  qo'yish  mumkin.  Ushbu  maqsadlar  faqatgina  umumiy 
moUyaviy vazifalarga muvofiq kelishilgan emas, balki bajariladigan 
bo'lishi lozim.  Qo'yish uchun  dastlabki summasiga ega bo'Ush va 
qo'yilgan  maqsadlarga  erishishni  qanday  daromadlilik  m e’yori 
ta’minlashi mumkinUgi haqida tushunchaga ega bo'hshi kerak.
Mofiyaviy quroUami baholash. MoUyaviy qurolni tanlashdan ol- 
dhi,  uni qo'yish  maqsadi nuqtai  nazaridan baholash  zamr.  Unda 
har  bir  moliyaviy  quroUar bo'lishi  mumkia  bo'ladigan  daromad- 
liligiva tavaldcaU^gi haqida tushunchani shakUantkish kerak, chunki 
ulaming barchasi baholashni, ya’ni ko'zda tutilgan qiymatni aniqlash- 
ni talab qiladi.
Investitsiyalashni aniq variantini tanlash. Pul qo'yish variantini 
tanlash juda muhim, chunki investorning keyingi xarajatlariborishini 
ana shu belgilaydi va rejalashtkilayotgan maqsadlarga erishish mu- 
vaffaqiyati ko'p jihatdan shunga bog'Uq. Eng yuqori daromadlilikni 
shunchaki ta ’minlaydigan variantni o'zi yaxshi bo'Ushi shart emas; 
tavakkal va  soUqqa  tortish kabi  boshqa  darajalar  ham  muhim  rol 
o'ynashi mumkin.  Masalan,  yuqori yiUik dividendlar olishga,  eng 
yuqori kutilayotgan foyda berishi mumkin bo'lgan kompaniyani oddiy 
aksiyasini sotib olishga intilayotgan investor.  Agarda shu  aksiyani 
chiqaigan firma inqkozga uchrasa , unda aksioner qo'yilgan puUari- 
ni  yo'qotadi.  Q o'yilm alam i  muvaffaqiyatli  boshqarish  uchun 
moliyaviy quroUarni e ’tibor bilan tanlash juda muhim hisoblanadi, 
chunki ular qo'yilgan maqsadlarga muvofiq kelishi va daromadlilik, 
tavakkal va bahoning maqbul darajalari bUan ta’riflanishi lozim,
Diversifikatsiya portfeUni shakUantkish. Investitsiya portfeh — bk  
yoki  b k   qancha  maqsadlarga  erishislmi  mo'ljaUab  tanlanadigan 
moUyaviy quroUar yig'indisidk. Masalan, Djoan Smitni mvestitsiya
38

---

porlfelida IBM kompaniyasming 20 ta oddiy aksiyasi, 20000 doUarlik 
davlat obligatsiyalari va “ZDS Grous” o‘zaro fondining  10 aksiyasi 
bor.  Muayyan usullar yig'indisidan foydalanib, investor o‘z qo‘yil- 
masini  shunday  kombinatsiya  qilishi  mumkinki,  u  holda  investor 
daromadlilikni,  tavakkalni va  narxni  maqbul  darajasida  qo'yilgan 
maqsadga erishadi.
Qulay portfelni  shakUantirish  uchun,  turh tarifga ega bo‘lgan 
bir qancha moliyaviy instmmentlar yig‘indisini kiritish ko‘zda tuti­
ladi. Xihna-xU quroUami qo‘Uab, investor oxir-oqibatda qo'yilmalami 
yuqori daromadliligiga erishishi mumkin yoxud moUyaviy quroUar 
sonini kuchaytirish hisobiga tavakkalni kamaythishi munikin.
Portfelni  boshqarish. ^  Portfel  shakUanib  bo'lishi  bUanoq,  in­
vestor  kutUayotgan  natijalarga  muvofiq portfel ko'rsatkichlari  di- 
namikasini aniqlashi va baholashi lozim.  Masalan, agar daromadU- 
lik,  tavakkal va  qo'yilmalar  qiymati  mvestornmg  maqsadlari yoki 
moljaUariga muvofiq kehnasa portfel o'zgartirihshi mumkin.  Odat­
da, bu bir mohyaviy qurolni sotib va tushgan pulga boshqa mofiyaviy 
qurolni  oUshni  anglatadi.  Shunday  qihb,  portfelni  boshqarish  — 
faqatgiaa  moUyaviy  quroUami maqbul yig'iudisini yaratish  emas, 
baUd  uning  orqasidan  u  yoki bu  quroUarni  haqiqiy  dinamikasiga 
muvofiq portfel tarkibini o'zgartirish hamdir.