H. H. Imomov investitsiyalarni tashkil etish va

8.2.  Kapital  qo^yilmalanii  amalga  oshirishda  tijorat 
kreditlaridan  foydalanish
Tijorat  krediti  -  tovar  shaklida  (beriluvchi)  sotuvchilar  tom o­
nidan xaridorlarga beriluvchi kredit bo'lib, sotilgan tovar qiymatini 
orqaroq surishdan iboratdir. Natijada hisob-kitoblar veksel yoki ochiq 
hisob ЬДад amalga osliirMadi.  Birinchi holatda xaridor tovar hujjat- 
larini  olgandan  so‘ng  o'tkazilish  sotuvchi  tomonidan  qo'yHgan 
vekseM (tratlaui) talaffuz etadi yoki oddiy veksel rasmiylashtiradi. 
Ikkinchi holatda sotuvchi xaridorning qarz majburiyatlarini ohnay- 
di va qarz bo‘yicha hisob ochadL  Qarzni uzish davriy tolovlar siiati- 
da qisqa muddatlarda (1-2 oy) amalga oshkHadi.
Tijorat kreditiga bo‘lgan zaruriyat kapitalni ishlatish va muomala 
vaqtining bir - biriga to ‘g‘ri kehnasligi natijasida kelib chiqadi.  Bu 
yerda tovarni kreditga sotish ishlab chiqarish jarayonining uzluksiz- 
ligiga yordamlashadi,  kapital  aylanishining  tezlashishi va  foyda- 
ning ko'payishini ta ’minlaydi.  Ushbu shaklda kredit, odatda, qisqa 
muddatli bo'ladi.
Bank krediti ishbilarmon va korxonalarga pul ^udasi ko‘rinisliida 
beriladi.
Bank ssudasi korxona,  tashkilotlar  alohida  fuqarolaming vaq­
tincha bo‘sh vositalari bo‘lib,  bank tomonidan shartnoma asosida 
ularning  roziligi bilan jalb  qilinadi va  ssuda fondi tashkH  boladi. 
Kjedit olish uchun kredit va zayomchi tomonidan kredit shartno- 
masi tuziladi, u o‘z ichiga quydagilami oladi;  kredit turi, miqdori, 
uning berihsh tartibi va muddati, kredit berish sharti, foiz tolovining 
miqdori,  har  ikkala  tomon javobgarligi,  kreditor  va  zayomchilar 
to ‘g‘risidagi ma’lumotlar.
150

---

Kichik biznes  taraqqiyoti uchun davlat  krediti davlat budjetidan 
eng  muhirni zamonaviy  ishbilarmonlik  loyihalarini  amalga  oshirish 
bo‘yicha tasdiqlangan dasturlar asosida beriladi Ijtimoiy ishlab chiqa­
rishning  samaradorligini oshirish iqtisodiy rivojlanishni  hozirgi bos- 
qichida bosh vazifalardan hisoblanadi  Ushbu vazifelami hal qilishga 
ko‘maklashuvchi usullar ^-irhcha.  Bu borada tovar-pul munosabatla- 
ridan tashqari, bozor iqtisodiga o‘tish jarayonida yangicha usullar, xusu- 
san,  lizing kreditlari kabi usullar ham keng qo‘llaiula boshlanmoqda.
Rivojlangan iqtisodiyotda tijorat banklari o‘z faoliyatini doimiy 
ravishda o‘sib boruvchi raqobat sharoitida amafea oshiradi  Ular o‘zaro 
va boshqa  kredit-moliya  muassasalari bHan,  shu jumladan,  oxirgi 
vaqtda  taklif etHayotgan  yangi xizmat  turlarini amalga  oshiriivchi 
xorijiy banklar bilan  raqobatlashadi
Q at’iy  raqobat  sharoitida  tijorat  banklari  faoliyatining  asosiy 
yo'nalishlaridan  biri  investitsion  faoliyat  hisoblanadi.  Investitsiya 
xususiy,  davlat korxonalari  va  tashldlotlari  qimmatli  qog‘ozlariga 
uzoq muddatga qo‘yilgan mablaglardir. Tijorat banklari krediti in- 
vestitsiyasidan quyidagi xususiyatlari bilan farq qiladi
Birinchidan, bank kredit berganda, bank mablaglarini nisbatan 
qisqa vaqt ichida foydalanishga beradi va kredit summasi hamda u 
bo‘yicha foiz stavkasini o‘z vaqtida qaytarishni talab qHadi  Inves- 
titsiyada esa qo‘yilgan mablag'lar (qo‘yilmalar) hali o ‘z egasiga qay- 
tib  keUshidan  oldin  uzoq  davr  mobaynida  bankka  daromad  oUb 
kelishinibildiradi.
Ikkinchidan, bank kreditida kredit munosabatlarini yuzaga kel- 
tirish bo‘yicha tashabbus qarz oluvchi tomonidan o‘rtaga tashlana- 
digan bo‘lsa,  investitsiyada esa qimmatli qog‘ozlar bozorida aktiv- 
lam i sotib olishga intiluvchi tijorat banki tashabbus ko‘rsatadi.
Uchinchidan,  bankning  kredit  shartnomasida  bank kam miq­
dordagi kreditorlar orasida asosiydk. Investitsion shartnomalarda esa 
tijorat banki ko‘plab kreditorlardan biridir.
To‘rtinchidan, bank kreditida bank va qarz oluvchi bevosita kre­
dit  shartnoma  orqali bog'langan  bo‘hb,  ulaming faoliyatiga  hech 
kim aralashmaydi  Investitsiyada esa turli qimmatli qog‘ozIar orqali 
korxona, tashkilotlaming faoliyati bilan bankning faoliyati bog‘lanib 
ketadi
Tijorat banklari tomonidan investitsion faoliyat olib borishdan 
asosiy maqsad ulaming daromadliligi va likvidliligini (bankning fa-
151

---

oliyati bo'yicha majburiyatlarini o‘z vaqtida bajara olish qobiliyati) 
ta ’minlashdan iborat.  Rivojlangan mamlakatlar iqtisodiyotida tijo­
rat banklarining investitsiya siyosati bank faoliyatining asosiy yo‘na- 
lishlaridanbiri hisoblanadi va banklarning likvidliligini ta’minlaydi. 
Banklaming investitsion laoliyati turli qimmatbaho qog‘ozlar: oddiy 
va imtiyozli aksiyalar, davlat qarzdorlik majburiyatlari, depozit ser- 
tiBkatlari, veksel va boshqalarga mablaglarini qo‘yish orqali amalga 
oshiriladi.
Alohida  olingan  davlatlarda banklar  tizimining  rivojlanishi  va 
banklar olkazadigan operatsiyalarning turlari va  kolam iga  qarab 
ularning investitsion faoliyati turli yo‘nalishlarga qaratilgan bolishi 
va  shu operatsiyalar tu rk ri bo'yicha olinadigan daromad  salm ogl 
ham tuili xil bo‘lishi mumkin. Masalan, Amerika banklari amaliyo- 
tida davlatning qisqa muddatli qarz majburiyatlarini ifodalovchi qim­
matli qog‘ozlariga investitsiya qilish, odatda, kam daromad keltira- 
di, ammo ular yuqori likvidlilikka ega va ularbo‘yicha tolamnaslik 
riski nolga teng bolib, bozor stavkasining o‘zgarish riski ham kichik 
bo'lgan qimmatli qog'ozlar  hisoblanadi.
Uzoq muddatli  qimmatli qog‘ozlar  yuqori  daromad  keltiradi, 
shuning uchun banklar ulami muddati tugagvmcha saqlaydi. Banklar 
o‘z mablaglarini munitsipalitetlaming qinmiatboho qog'ozlarigaham 
qo‘yadi chimki ular bo‘yiclia tolanadigan foiz soUqqa tortikuaydi. 
0 ‘z likvidlihgini ta’minlash maqsadida banklar uncha katta bo‘hnagan 
sunmiani  boshqa  qimmatli  qog‘ozlar;  bank  akseptlari,  qimmatli 
qog‘ozlar bozoridagi tijorat qog‘ozlari, brokerlik ssudalar va tovai- 
kredit korporatsiyalari sertifikatlariga qo'yishadi.
Daromadlilikni ta’minlash  maqsadida,  lekin  likvidliligini xavf 
ostiga qo‘ygan holda banklar o‘z mablaglarini ba’zi hukimiat muas­
sasalari obligatsiyalari va korporatsiyalarning birinchi darajali obli- 
gatsiyalariga investitsiya qiladilar.
Rivojlangan mamlakatlarda tijorat banklarining investitsion la­
oliyati daromad keltirishi nuqtai nazaridan bank daromadi tarkibida 
kredit foizidan keyingi ikkinchi manba hisoblanadi  Tijorat banklari 
investitsion faoliyatining daromadhlik darajasiga b k  qator iqtisodiy 
va  tashkiliy omillar ta’sk k o lsatad i  Bu отШ аг orasida  asosiylari 
sifatida quyidagilarni keltkish mumkin:
-  davlatning barqaror  rivojlanuvchi iqtisodiyoti;