H. H. Imomov investitsiyalarni tashkil etish va

4.5.  Moliyaviy  m abkgiar bozori
Endi  investitsiya  faolhgini  rivojlantirishga  sharoit  yaratuvchi 
moliyaviy m ablag'kr  bozorini ko'rib  chiqamiz.
Zayom mablag'lari va fo iz stavkakri.  Zayom mablag'lari naza­
riyasi doirasida 2-guruh ishtirokchilarni tovar va xizmatlarni ishlab
86

---

chiqaruvchi firmalar (korxonalar) va uy xo‘jaliklari mavjud bolgan 
kapital  bozorining  oddiy  namunasini  qaraydi.  Firmalar  kapitahii 
barpo  qihsh uchun  zarur bo'ladigan zayom  mablag‘lariga talabni 
izhor  qHadi.  Uy xo‘jaliklari joriy  daromadning  bir  qismini  tejash 
orqah,  moliyaviy resurslarni shakllantiradi.
Zayom mablaglari nazariyasiga kirLsh.  Kapital bozori umuman 
mohyaviy  bozor  singari,  iqtisodiy  nazariyada  zayom  mablaglari 
sifatida  qaraladi.  Baho  sifatida zayom  oluvchini kreditorga uning 
mablag‘rni m alum  vaqt mobaynida foydalangani uchun to'laydigan 
foiz namoyon boladi.
Zayom  m ablaglari  nazariyasida  kapital  bozorini  tahlil  qilish 
uchun bozorning barcha ishtirokch^ari o'zlarini maqbul tutadilar, 
ya’ni ular o‘z  foizlarini ko‘paytirishga  harakat  qiladilar degan  tu- 
shunchadan kehb chiqqan holda bozordagi talab, taklif va muvoza- 
natni belgilovchi omillarni tadqiq qUishdan iborat bo‘lgan bozorni 
tahhl qilish uslubiyatidan foydalanadi
Talab deganda korxona va uy xo'jahklarini turli baho darajasida- 
foiz stavkasiga qaramay jami mablag‘ miqdorini qarzga olishga rozi 
bo‘lgan holatni nazarda tutadi.
Taklif foiz stavkalarining har qanday darajasida investitsiyalarni 
qancha miqdorda mablag' bera olishiga tayyor ekanhginiko‘rsatadi 
Iqtisodiy nazariyaning asosiy mazmunlaridan biri shuki, agarda bozor 
raqobath bolsa,  ishtirokchilarni birortasi bahoga  ta’sir  qilish  im­
koniyatiga ega bo'lmaganda, talab va taklif omiUari bahoga talab miq­
dori takhf miqdoriga tenglashish darajasiga ta’sir qiladi.  Ushbu miq­
dor va baho  (foiz  stavkasi)  tenglashish  deb  ataladi
Investitsiya talabi.  Korxonalar tomonidan investitsiyaga bolgan 
talab yagona emas, ammo zayom mabalaglariga bo'lgan talab piro­
vard talabning asosiy om ilibo‘hb hisoblanadi  Investitsiyaga bolgan 
talab nima bilan begilanadi? Har qanday frrma kapital yaratar (yoki 
yangilar)  ekan,  uni  muayyan  manfaat  ko'rish  maqsadida  qMadi. 
Iqtisodiy nazariyaning asosiy taxminlaridan biri (o'zini oqlagan va 
tabiiy)  firmaning asosiy maqsadi foydani ko'paytirish hisoblanadi 
Ushbu maqsadga erishish uchvm firma turh ishlab chiqarish omiUa- 
ridan, shu jumladan, kapitaldan optmialnisbatda foydalanishga hara­
kat  qiladi.  Yoki boshqacha,  ishlab  chiqarish  omillarini nomaqbul 
nisbati  investitsiyalashga  turtki  bo‘Ub,  foydalanUayotgan  kapital­
ning (yoki sifatini oshirish) miqdorini ko'paytirish bilan ko'pincha
87

---

foyda  olish  imkoniyatini  beradi.  Ushbu  foydani  miqyosini  inves­
titsiyalar  daromadliligi  deb  ataluvchi,  investitsiya  sarflaridan  foiz 
ko‘rinishida ifodalasli mumkin.
Alohida firmaning eng yuqori samaradorlik chizig'i investitsiya- 
laming daromadliligini investitsiyalaming miqdoriga bog'liqligini ifoda 
qiladi.  Investitsiyalar daromadliligi faoliyat  turi,  firma  miqyosi va 
omiHarga bog'liq ravishda turUcha bolishi mumkin, ammo umumiy 
qonuniyat  mavjud  ya’ni  investitsiyalar  miqdori  ko‘payishi  bhan 
daromadlilik pasayadi.  Misol, har qanday firma mablaglarini inves­
titsiyalash  bo'yicha,  shu jumladan,  daromadlihgini  xilma-xil  im­
koniyatiga ega bolishi mumkin. Foydani ko'paytirishga bo'lgan inti- 
lishlardan kehb chiqib, firma birinchi navbatda eng manfaath loyi­
halarni amalga  oshiradi, lekin yuqori daromad olisli imkoniyatlari 
cheklangan va  investitsiyalar miqdorini kengaytirishda kam man­
faath loyihalarni joriy qhadi. Investitsiyalar daromadhhgining pasayi­
shi qonuni-ishlab chiqarish omillarini yuqori unumdorligining pasa­
yishi qonunmi o'z  ichiga oluvchi umumiy iqtisodiy qonun namo­
yon bo'lishi hisoblanadi.
Ushbu egri chiziq firmani investitsiya faohyatidan manfaat olish 
bo'yicha imkoniyatlarini ta ’riflash bUan uning investitsiya  talabini 
ham belgilaydi.  Firma qanday mablaglarni o'zinikimi yoki zayom 
mablag'larimi foydalanishidan qat’iy nazar xarajat  bo'hb  hisobla­
nadi. Zayom mablag'laridan foydalanganlik uchun bozor foiz stavka­
sini bozorda to'lashi lozim. Agar korxona jalb qilingan mablag'lardan 
foydalansa, foiz bevosita xarajat shakliga, ya’ni mablag'lardan foy- 
dalanganhkuchun to'lov shakliga ega bo'ladi. Agarda o'zining mab­
lag'lari  ishlatika,  foiz  stavkasi  alternativ xarajat bo'hb  hisoblana­
di,  ya’ni investitsiya  resurslarini boshqa  bozor  ishtirokchhari foy- 
dalanishi uchun  taqdim  qHinmagan  qo'ldan  chiqarilgan  manfaat 
hisoblanadi.
Alohida firma investitsiyalarming eng yuqori samaradorlik egri 
cluzig'i investitsiyalar daromadliligini miqdoriga bog'hqligini ifoda- 
laydi.  Investitsiyalar  daromadligi  ishlab  chiqarish  omillarini  eng 
yuqori unumdorhgini kamayLsh  qonunining ta ’siri natijasida miq­
dor ko'payishi bilan  pasayadi. ^