H. A. Jamolxonov

132-§.Dialektlarga  xos  so’zlar
  qo’llanishi  territoriyaga  ko’ra  chegaralangan 
leksemalardir. Bunday so’zlar 
leksik dialektizmlar
 sanaladi. Ular ikki xil bo’ladi: 
a)
dialektizm-so’z
.  Bunda  so’zning  ifoda  plani,  demak,  nomemasi  shevaga  xos 
bo’ladi: 
buzog’
 - Toshk.sh., 
go’sala 
– Bux.sh., 
o’djak
 – Xorazm.sh.                        (ad.-
orf.
buzoq
); 
rayhon
  -  Toshk.sh., 
nozvoy
  –  Sam.sh.  (ad.-orf.
rayhon
); 
yostiq
  -  Toshk.sh., 
taka
 - o’g’iz dial, 
bolish 
– Bux.sh.(ad.-orf.
yostiq
); 
do’ppi
 - Toshk.sh., 
qalpoq
-Sam.sh., 
kallapo’sh
 – Bux.sh. (ad.-orf.
do’ppi
) kabi; 

---

157 
 
b)
dialektizm-ma’no
.  Bunda  leksemaning  ifoda  plani  (nomemasi)emas,  ma’nosi 
(sememasi)  shevaga  xos  bo’ladi,  nomema  esa  adabiy  tilda  ham  qo’llanadi.  Masalan, 
chopqi
(Toshk.sh.)-
chopqi
(Sam.sh.)-
chopqi
(ad.tilda). 
Demak, 
chopqi
 
nomemasi 
dialektizm-so’z  sanalmaydi,  ammo  uning  shevalardagi  ma’nolari  bir  xil  emas.  Qiyos 
qiling: 
chopqi
  (Tosh.shevasida-«shox-shabba  qirqish,  go’sht,  piyoz  qiymalash  va 
sh.k.ishlarda  qo’llanadigan  katta  va  og’ir,  pichoqqa  o’xshash  asbob»)- 
chopqi
 
(Sam.shevasida  –  «tig’i  sopi  ichiga  qayirib  yopib  qo’yiladigan  pichoqcha, 
qalamtarosh»)  – 
chopqi
  (ad.tilda  –  «shox-shabba  qirqish,  go’sht  qiymalashda 
qo’llanadigan katta va og’ir, pichoqqa o’xshash asbob»). Demak, 
chopqi
 leksemasining 
semantik  tarkibida  ikkita  semema  (leksik  ma’no)  bor:                  1)  Toshkent  shevasi  va 
adabiy tildagi ma’nosi. Bular diallektizm emas;                 2) Samarqand shevasidagi 
ma’nosi.  Bu  ma’no  faqat  shevaga xos bo’lib,  adabiy  tilga o’tmagan,  shuning uchun u 
dialektizm-ma’no (dialektizm-semema) sanaladi. Bunday holni 
lagan
 leksemasida ham 
ko’ramiz. Bu leksema adabiy tilda «quyuq ovqatlar solinadigan, tarelkadan katta yassi 
idish» ma’nosini anglatadi. Demak, u shu shaklda va shu ma’nosida dialektizm emas, 
ammo 
lagan
  leksemasining  shevalarda  «katta  chuqur  to’garak idish», «kir  yuviladigan 
tog’ora» ma’nolari ham bor, 
lagan
 so’zining ayni shu ma’nolari dialektizm-sememalar 
sanaladi. 
Tilning  lug’at  boyligida  leksik  dialektizmlardan  tashqari, 
frazeologik  dialektizm
 
ham  uchraydi.  (Bu  haqda  darslikning  «Frazeologiya»  bo’limiga  qarang.)  Leksik  va 
frazeologik dialektizmlar birgalikda lug’aviy dialektizmlar hisoblanadi. 
Dialektizm hodisasi tilning fonetik va grammatik sathlarida ham bor: 
a) 
fonetik  dialektizmlar
  dialektga  xos  nutq  tovushlari  yoxud  so’zning  u  yoki  bu 
shevadagi fonetik tarkibi. Masalan, o’zbek tilining qipchoq lahjasi shevalarida 9 ta unli 
fonema bor: i-ы, ә-a, ү-u, ө-o va e. Bunday zidlanishning har bir a’zosi so’z ma’nosini 
farqlash  uchun  xizmat  qiladi.  Qiyos  qiling: 
tish 
(«odamning  tishi»)-
tыsh
  («tashqari»), 
ыs 
(«qurum»)-
is
  («hid»), 
sыz 
(«chiz»)-
siz
  («siz»)
123
, 
ot
  (o’t:«olov»,  «o’simlik»)  - 

t
 
(o’t: «o’tishga buyruq»), 
or
  (o’r:  «bedani  o’r»)  - 

r
  (o’r:  «sochni  o’r»), 
tur
  («turishga 
buyruq»)  – 
tür
  («xil»,  «jins»)
124
  kabi.  Biroq  hozirgi  o’zbek  adabiy  tilining  fonologik 
tizimida unli fonemalarning bunday zidlanishi («yo’g’onlik» va «ingichkalik» belgilari 
bilan  farqlanish)  yo’q,  demak,  yuqoridagi  so’zlarning  har  biridagi  unli  fonema  faqat 
shevaning o’zigagina xos, shunga ko’ra ular 
fonetik dialektizmlar
 sanaladi. 
Sirg’aluvchi  y  va  qorishiq  dj  undoshlari  shevalarda  ham,  adabiy  tilda  ham  bor. 
Demak,  ular  dealektizm  emas,  ammo  bu  tovushlarning  shevada  va  adabiy  tilda 
qo’llanishi farqlanadigan o’rinlar uchraydi. Xususan, so’zning boshida adabiy tildagi y 
o’rnida qipchoq lahjasining «dj »-lovchi shevalarida qorishiq dj  ishlatiladi: 
yo’q
  (ad.-
orf.)-(d
joq)
  (shevada), 
yigit
  (ad.orf.)-  j
igit
  (shevada), 
yilon
  («y»-lovchi  shevalarda)  – 
j
ilan
 («j»-lovchi shevalarda) kabi. Bu hodisa k va g, t va  
d undoshlarining qo’llanishida  ham yuz beradi: 
ko’z
(ad.-orf.)-
go’z
(gөz: Xorazm 
sh.), 
kel
(ad.-orf.)-
gәl
(Xorazm  sh.), 
til
(ad.-orf.)-
dil
  (o’zb.tilining  o’g’uz  lahjasida) 
kabi.
125
 Bu hodisa 
leksik-fonetik dealektizm
 deb baholanadi (115,96-b);