158
b)
grammatik dialektizmlar
– biror shevaning o’zigagina xos (adabiy tildagidan
o’zgacha) grammatik shakllari. Mas., adabiy tildagi – «-miz»(shaxs-son affiksi) o’rnida
Toshkent shevasida «-vuz» affiksi ishlatiladi:
boramiz
(ad-orf.)-
borovuz
(Tosh.sh.) kabi.
Adabiy tildagi «-da» (o’rin-payt kelishigi qo’shimchasi) o’rnida Samarqand shevasida
«-ga» qo’llanadi:
Toshkentda o’qiyapman
(ad.tilda.) –
Toshkentga o’qopman
(Sam.sh.)
kabi. Hozirgi zamon davom fe’li shakllari shevalarda «-vot» (Toshk.) – «-op» (Sam.) –
«-utti» (Nam.) affikslari bilan ifodalanadi:
borvotti, boropti, borutti
kabi. Keltirilgan
misollarning shevalardagi turlari
grammatik dealektizmlar
sanaladi.
133-§.
Leksik, fonetik va grammatik dialektizmlardan badaiiy asar tilida uslubiy
vosita (uslubiy figura) sifatida foydalanish hollari ham uchraydi. Yozuvchi
J.Abdullaxonovning «To’fon» romanidan keltirilgan quyidagi matn parchasiga nazar
tashlaylik:
Shu vaqt ko’cha eshik taraqlab ochildi-yu, ostonada o’n yoshlardagi maykachan,
qop-qora bola paydo bo’ldi. U nihoyatda hansirar, ko’p yugurib toliqqanidan nafasini
rostlay olmasdi:
-Akamullo, akamullo, sizni yo’qloshopti, idoraga yo’qloshopti.
-Nima gap?
-Hojar ayani bachasi sahroda borkan ekan... Bo’ronda qolgan ekan... Qaytib
kelmopti... So’g’in Xo’janazar akoning duxtori bo’ronga qolip o’lipti.
Hoshim yugurganicha chiqib ketdi. Mahmuda bilan Mohidil bir-biriga hayron
qarab qolishdi
.
Yuqoridagi nutqiy parcha muallif tili va personajlar tilidan tarkib topgan bo’lib,
unda nutqning dialogik shakli qatnashgan. Personaj tilida o’zbek-tojik ikki tilliligi
ta’sirida bo’lgan o’zbek shevalari so’zlaridan (
akamullo, bacha, duxtor, so’g’in
kabi
leksik dialektizmlardan), shu shevalarga xos grammatik shakllardan (
yo’qloshopti,
kelmopti
) va leksik-fonetik dialektizmlardan (
aka
so’zining
ako
shaklidan) unumli
foydalanilgan, natijada obraz nutqining tipik va ta’sirchan bo’lishiga erishilgan.
Yozuvchi Erkin Samandarovning «Daryosini yo’qotgan qirg’oq» romanidan
keltirilgan quyidagi dialogda esa dialektizmlarning uslubiy vosita sifatidagi roli,
personajlar nutqini tipiklashtirishdagi ahamiyati yanada yorqinroq ko’zga tashlanadi.
Ichkaridan Anvar chiqdi. Nima bo’layotganini angshara olmay serrayib turdi.
- Voy, anavi olvolini ko’ring, - dedi Qumrixon o’rnidan turib.
- Olvoling nimasi?
- Olvoli de, huv ana.
- Chiyani aytasanmi?
Qumrixon bog’istoncha chiya so’ziga tushunmadi.
- Olchami?
- Ha, olvoli egum kelutti.
- Ma, Qumri, -dedi Ganja bir hovuch olchani uzib.
(«Sharq yulduzi» j-li,
1989,№1,39-b.)
Yuqoridagi dialog epizodida mevaning bir turi uch xil nom bilan –
olvoli, chiya
va
olcha
leksemalari vositasida atalgan, bu hol ikki (Namangan va Bo’ston) sheva
vakillari o’rtasidagi nutqiy muloqotning jonli, hayotiy chiqishiga xizmat qilgan.
Do'stlaringiz bilan baham: