H. A. Jamolxonov hozirgi o‘zbek adabiy tili


-§. Chuqur til orqa undoshlari tavsifi



Download 1,41 Mb.
bet73/271
Sana31.01.2022
Hajmi1,41 Mb.
#420091
1   ...   69   70   71   72   73   74   75   76   ...   271
Bog'liq
Жамолхонов HOZIRGI O’ZBEK ADABIY TILI

38-§. Chuqur til orqa undoshlari tavsifi.
1) "q" fonemasi - chuqur til orqa, portlovchi, jarangsiz, shovqinli undosh. Bu fonema so’z boshida (qozon, qor), o’rtasida (to’qay, soqol) va oxirida (buloq, oziq) kela oladi. Ko’p bo’g’inli so’zlarga unli bilan boshlangan affiks qo’shilganda, asos oxiridagi "q" undoshi "g’" ga o’tadi: taroq- tarog’im, tarog’ing, tarog’i kabi. Bir bo’g’nli so’zlarda (yoq, yo’q so’zlaridan boshqalarida), shuningdek, ayrim ko’p bo’g’inli o’zlashma so’zlarda asos oxiridagi "q" "g’" ga o’tmasligi mumkin: haq- haqim, haqing, haqi; ittifoq- ittifoqimiz, ittifoqingiz, ittifoqi kabi. Jonli so’zlashuvda "q"ning dissimilatsiyaga (maqtanmoq>maxtanmoq) yoki assimilatsiyaga (to’qson>to’xson) uchrash holatlari kuzatiladi. Ko’p bo’g’inli so’zlarning oxiridagi "q" jonli so’zlashuvda sirg’aluvchi "g’" tarzida talaffuz etiladi: baliq>balig’, taroq>tarog’ kabi. Qadimgi turkiy tilda q-k tovushlari bitta fonemaning ikki ko’rinishi bo’lgan, keyinchalik bu fonema divergensiyaga uchrab, ikkita fonemaga aylangan. Demak, "q"ni "k" ning divergenti deyish mumkin;
2) "g’" fonemasi - chuqur til orqa (uvular), sirg’aluvchi, jarangli, shovqinli (ayrim tilshunoslar fikricha - sonor) undosh, «x»ning jarangli jufti. Bu fonema so’z boshida (g’or, g’alvir), o’rtasida (tog’ora, sog’inch) va oxirida (tog’, yog’, mablag’) kela oladi. Qadimgi turkiy tilda "g" ning variatsiyasi bo’lgan va so’z boshida qo’llanmagan. Demak, tarixan "g"ning divergensiyaga uchrashi natijasida "g’" yuzaga kelgan, shuning uchun uni "g"ning divergenti deyish mumkin. Hozirgi o’zbek adabiy tilida "g’" bilan tugagan so’zlarga "g" bilan boshlangan affikslar qo’shilganda "g’" va "g" larning "q" ga ko’chish holatlari uchraydi: tog’+ga>toqqa, bog’+ga>boqqa, og’gan>oqqan, sog’+gani>soqqani kabi. Shevalarda so’z oxirida "g’" o’rnida "v" ning qo’llanish hollari uchraydi: tog’>tov, to’g’ri>tuvri, og’iz>ovuz kabi. Bunday holatlar adabiy til uchun me’yor hisoblanmaydi;
3) "x" fonemasi - chuqur til orqa, sirg’aluvchi, jarangsiz, shovqinli undosh, «q»ning jarangsiz jufti. Bu fonema so’z boshida (xalq, xabar), o’rtasida (maxsus, maxfiy) va oxirida (do’zax, mix, tarix) kela oladi. Qadimgi turkiy tilda "x" undoshi bo’lmagan. U eski turkiy til davrida paydo bo’lgan: xan (xon), xayu(qaysi), yaxsaq (oqsoq) kabi (29, 52- b.)
Qipchoq lahjasi shevalarida "x"ning o’rnida "q" ning qo’llanish holatlari uchraydi: xabar>qabar, xalq>qalq, xalta>qalta kabi. "X" undoshidan song qo’llangan unlilar, odatda, orqa qator ottenka bilan talaffuz etiladi (akkomodatsiya hodisasi sodir bo’ladi): xulq, xavf, xato kabi.



Download 1,41 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   69   70   71   72   73   74   75   76   ...   271




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish