H. A. Jamolxonov hozirgi o‘zbek adabiy tili

Tayanch tushunchalar


Vokalizm- unli fonemalar tizimi.
Fokus - talaffuzda faol va nofaol nutq a’zolari orasida hosil qilingan to’siq. O’pkadan kelayotgan havo oqimining portlab yoki sirg’alib o’tishidan shovqinning yuzaga kelishi ana shu fokusda sodir bo’ladi.
Bo’g’in cho’qqisi – bo’g’in markazi, yadrosi. Odatda unli tovush bo’g’in cho’qqisi sanaladi.
Lablar ishtiroki - unli tovushning hosil qilinishida lablarning faol yoki nofaol ishtiroki.
Tilning vertikal (tik) harakati - tilning uch darajali ko’tarilishida yuzaga keladigan belgilar.
Tilning gorizontal (yotiq) harakati - fonemalar artikulatsiyasida tilning pastki tishlar tomon cho’zilishi yoki orqaga tortilishi.
HOZIRGI O’ZBEK ADABIY TILI KONSONANTIZMI


Adabiyotlar:1[19-26],4[22-24],10[53-59],16[23-34], 20[17-27], 22 [47-51], 27[21-25]


32-§. Konsonantizm hozirgi o’zbek adabiy tili undosh fonemalari tizimidir. Bu tizim 24 fonemani – b,v,g,d,j,(dj),z,y,k,l,m,n,η,p,r,s,t,f,x,ch,sh,қ,ғ,h tovushlarini o’z ichiga oladi²⁷. Biroq manbalarda o’zbek adabiy tili undoshlari miqdoriga oid boshqa fikrlar ham mavjud: 22ta (S. Otamirzayeva, Y.D. Polivanov)²⁸, 23ta (A.K.Borovkov, I.A.Kissen)²⁹, 25ta (A.N.Kononov, V.V.Reshetov, A.Abduazizov)³⁰. Demak, hozirgi o’zbek adabiy tili undosh fonemalari miqdori masalasida tilshunoslikda tugal bir fikr yo’q.
Undosh tovushning shakllanishida albatta shovqin qatnashadi, u nutq apparatidagi (masalan, og’iz bo’shlig’idagi) aktiv va passiv a’zolarning bir-biriga tegishi yoki juda yaqinlashishi natijasida hosil bo’lgan to’siqdan havo oqimining portlab yoki sirg’alib (a’zolarga ishqalanib) o’tishidan paydo bo’ladi. Bunday to’siq fonologiyada fokus deyiladi. Demak, undoshlarda fokusning bo’lishi shart.