H. A. Jamolxonov hozirgi o‘zbek adabiy tili

Ikkinchi asos oppozitsiya a’zolari o’rtasidagi munosabatga tayanadi. Bu belgi asosida oppozitsiyalar quyidagicha tasnif qilinadi:
1. Privativ oppozitsiya. Bunday oppozitsiya a’zolaridan birida bor bo’lgan belgi shu oppozitsiyaning ikkinchi a’zosida bo’lmaydi: «b»dagi «jaranglilik» belgisi «p»da yo’q, «d»dagi «jaranglilik» «t»da yo’q. Demak, bunday oppozitsiya a’zolaridagi belgilar bir-birini inkor etishga (inkorni inkor qonuniga) asoslanadi: b-p (jarangli - jarangsiz), d-t (jarangli-jarangsiz), t-s (portlovchi-sirg’aluvchi) kabi.
2. Gradual (pog’onali) oppozitsiya. Bunday oppozitsiya fonemalardagi farqlanish belgisining darajalanishiga asoslanadi. Masalan, i-e-a, u-o’-o unlilarida ana shunday darajalanish bor: i (tor) – e (o’rta keng) – a (keng), u (tor) – o’ (o’rta keng) – o (keng) kabi. Bularning barchasida til bilan tanglay orasidagi masofa «tor»dan «keng»ga qarab darajalanib bormoqda.
Darajalanish xususiyati undoshlar oppozitsiyasida ham kuzatiladi: t (portlovchi) – ch (qorishiq) – sh (sirg’aluvchi). Bunda qorishiq «ch»dagi «portlash-sirg’alish» belgisi uning portlovchi «t» bilan sirg’aluvchi «sh» o’rtasiga qo’yilishini taqozo qiladi. Gradual xarakterdagi zidlanish (b-d-g), (p-t-k) oppozitsiyalarida ham mavjud: b (lab-lab) – d (til oldi-dental) – g (til orqa); p (lab-lab) – t (til oldi-dental) –k (til orqa). Bulardagi gradatsiya artikulatsiya o’rnining labdan tilning orqa qismiga qarab ko’chib borish darajasi bilan belgilanadi.
3.Ekvipolent oppozitsiya – ikki fonema o’rtasidagi teng qiymatli munosabatga asoslangan zidlanish. Masalan, (p-t) zidlanishidagi ikkala fonema «jarangsiz, portlovchi» belgilariga ega,demak, ulardagi bu belgilar bir-birini inkor etmaydi, tasdiqlamaydi ham, shunga ko’ra mazkur zidlanish teng qiymatli oppozitsiya sanaladi. O’zbek tilidagi (f-k), (k-p), (b-d), (d-g), (g-v) oppozitsiyalari ham teng qiymatlidir (1, 31-b.).