H. A. Jamolxonov hozirgi o‘zbek adabiy tili

So’z variantlari – bir leksemaning tildagi turli ko’rinishlari.
Paronomaziya – jonli so’zlashuvda paronim so’zlarni qorishtirish hodisasidan badiiy nutqda uslubiy maqsadlarda foydalanish.
Giponimiya, graduonimiya, partonimiya


Adabiyotlar: 11[49-51],19[22-23,118-120],32[75-77].


121-§.Giponimiya lug’at boyligidagi leksemalarning pog’onali (ierarxik) aloqasidan kelib chiqadigan ma’no munosabatlari. Bunday munosabatlarning mohiyati shundaki, torroq tushuncha yoki ma’no ifodalaydigan leksemalar kengroq tushuncha yoki ma’no ifodalaydigan leksemalar bilan tur (giponim) va jins (giperonim) aloqasida bo’ladi, bunday aloqa birlashtiruvchi (integral) semalar orqali amalga oshiriladi. Masalan, lola leksemasining ma’nosi gul leksemasining ma’no tarkibiga, mushuk leksemasining ma’nosi hayvon leksemasining ma’no tarkibiga kiradi. Bunday po’gonali (bosqichma-bosqich) munosabat, ayniqsa, u yoki bu fanning terminologik tizimida keng tarqalgan. Chunonchi, botanikada tur tushunchasi turkum tushunchasi tarkibiga, turkum tushunchasi oila tushunchasi tarkibiga, oila tushunchasi qabila tushunchasi tarkibiga, qabila tushunchasi sinf tushunchasi tarkibiga, sinf tushunchasi esa eng katta taksonomik kategoriya bo’lgan tip tushunchasi tarkibiga kiradi. Leksemalar ma’nosidagi ana shunday bog’lanish gipo-giperonimik (tur-jins), partonimik (butun-bo’lak) munosabati deb qaraladi. Bunday munosabatlar lug’at boyligining yoxud undagi ayrim terminologik tizimlarning qurilishini belgilaydigan muhim omillardan sanaladi. Shu yo’l bilan tildagi leksemalarning paradigmalari (leksemalarning ma’no to’dalari yoki ma’no guruhlari) aniqlanadi. Masalan, "kiyim" mazmunli guruh a’zolari: telpak, ko’ylak, kostum, shim, tufli va h.k.lar; «o’simlik» mazmunli guruh a’zolari: daraxt, buta, o’t, suvo’t va b.lar; «daraxt» mazmunli guruh a’zolari: terak, tol, qayrag’och, archa, qarag’ay va b.lar kabi.
Tilning lug’at boyligini tizim (sistema) sifatida o’rganishda leksemalarning gipo-giperonimik munosabatlariga tayanish muhim ahamiyatga ega: u tabiat va jamiyatdagi narsa-predmetlarning, voqea-hodisalarning tildagi nomlari bo’lgan leksemalarning ma’nolarini va shu ma’nolar orqali borliqdagi narsa-hodisalarning o’zlari haqidagi tushuncha-tasavvurlarni umumlashtirish va farqlash imkonini beradi¹¹⁹.