Guruh talabasi amonov rahim

O‘zbekiston Respublikasi Aloqa, axborotlashtirish va telekommunikatsiya texnologiyalari davlat qo‘mitasi huzuridagi Axborot xavfsizligini ta’minlash markazi
Mazkur Markazning asosiy maqsadi etib, «Elektron hukumat» tizimining axborot tizimlari, resurslari va ma’lumotlar bazalarining, shuningdek Internet tarmog‘i milliy segmentining axborot xavfsizligini ta’minlash sohasidagi normativ-huquqiy bazani takomillashtirish bo‘yicha takliflar ishlab chiqish, davlat organlari tizimlari va axborot resurslarida axborot xavfsizligini ta’minlash belgilangan.
Markaz xodimlari axborot xavfsizligiga hozirgi vaqtdagi tahdidlar to‘g‘risidagi ma’lumotlarni yig‘ish, tahlil qilish va to‘plash bilan shug‘ullanadilar, «Elektron hukumat» tizimi axborot tizimi, resurslari va ma’lumotlar bazalariga noqonuniy kirib olish holatlarining oldini olishni ta’minlaydigan tashkiliy va dasturiy-texnik yechimlarni samarali qabul qilish bo‘yicha tavsiyalar va takliflar ishlab chiqishda ishtirok etadilar.
“Elektron hukumat” tizimi axborot xavfsizligini ta’minlashning me’yoriy-huquqiy asoslarini takomillashtirish bo‘yicha takliflarini ishlab chiqish ham Markazning maqsad-vazifalari hisoblanadi. Internetning milliy foydalanuvchilarini Internet tarmog‘i milliy segmentida axborot xavfsizligiga paydo bo‘layotgan tahdidlar to‘g‘risida o‘z vaqtida xabardor qilish, shuningdek axborotlarni muhofaza qilish bo‘yicha konsultatsiya xizmatlari ko‘rsatish;
8-savol:
Axborot texnologiyalari maʼlumotlarni boshqarish va qayta ishlash texnologiyalaridir. Odatda bu atama ostida kompyuter texnologiyalari tushuniladi. Axborot texnologiyalari sohasida turli axborotni EHM va kompyuter tarmoqlari orqali yigʻish, saqlash, himoyalash, qayta ishlash, uzatish kabi amallar ustida ishlar olib boriladi.
Axborot texnologiyasi asosiy texnik vositalari sifatida hisoblash- tashkiliy texnikadan tashqari aloqa vositalari – telefon, teletayp, telefaks va boshqalar qo’llaniladi.
Axborot texnologiyasi insoniyat taraqqiyotining turli bosqichlarida ham mavjud bo’lgan bo'lsa-da, xozirgi zamon axborotlashgan jamiyatining o'ziga xos xususiyati shundaki, sivilizatsiya tarixida birinchi marta bilimlarga erishish va ishlab chiqarishga sarflanadigan kuch energiya, xomashyo, materiallar va moddiy iste’mol buyumlariga sarflanadigan xarajatlardan ustunlik qilmoqda, ya’ni axborot texnologiyalari mavjud yangi texnologiyalar orasida yetakchi o'rinni egallamoqda.
Axborot texnologiyalari industriyasi majmuini kompyuter, aloqa tizimi, ma’lumotlar ombori, bilimlar ombori va u bilan boglik faoliyat soxalari tashkil kiladi.
Bugungi kunda axborot texnologiyasini shartli ravishda "saqlovchi, ratsionallashtiruvchi, yaratuvchi" turlarga ajratish mumkin. Birinchi turdagi texnologiyalar mehnatni, moddiy resurslarni, vaqtni tejaydi. Ratsionallashtiruvchi axborot texnologiyalariga chiptalar buyurtma qilish, mexmonxona xisob-kitoblari tizimlari misol bo’ladi.
Yaratuvchi (ijodiy) axborot taxnologiyalari axborotni ishlab chiqaradigan, undan foydalanadigan va insonni tarkibiy qism sifatida o'z ichiga oladigan tizimlardan iborat.
Axborot texnologiyalarining xozirgi zamon taraqqiyoti hamda yutuqlari fan va inson faoliyatining barcha soxalarini axborotlashtirish zarurligini ko’rsatmoqda. 
9-savol:
Ushbu standart Xalqaro standartlashtirish tashkiloti (ISO) va Xalqaro elektrotexnika komissiyasi (IEC) tomonidan birgalikda ishlab chiqilgan. Standart ISHBni yaratish, rivojlantirish va unga xizmat ko'rsatish uchun axborot xavfsizligi talablarini o'z ichiga oladi. ISO 27001 tashkilotning axborot aktivlarini himoya qilish qobiliyatini namoyish etish uchun ISMS talablarini belgilaydi. Xalqaro standart "axborotni muhofaza qilish" tushunchasidan foydalanadi va axborotning maxfiyligi, yaxlitligi va mavjudligini ta'minlash sifatida talqin etiladi. Axborot xavfini boshqarish tizimi standartning asosini tashkil etadi. Ushbu standart manfaatdor ichki va tashqi tomonlarning muvofiqligini baholash uchun ham ishlatilishi mumkin.
Ushbu standart axborot xavfsizligini boshqarish tizimini (ISHM) yaratish, joriy etish, boshqarish, doimiy ravishda monitoring qilish, tahlil qilish, saqlash va takomillashtirish bo'yicha jarayon yondashuvini qabul qiladi. Bu tashkilot ichidagi jarayonlar tizimini, shu jarayonlarni aniqlash va o'zaro aloqasi hamda ularni boshqarish bilan birgalikda qo'llashdan iborat.
Xalqaro standart Plan-Do-Check-Act (PDCA) modelini qabul qiladi, u Shevart-Deming tsikli deb ham ataladi. Ushbu tsikl barcha ISMS jarayonlarini tuzish uchun ishlatiladi. 2-rasmda AXBT axborot xavfsizligi talablari va manfaatdor tomonlarning kutishlarini qanday qilib ma'lumot sifatida qabul qilishi va kerakli harakatlar va jarayonlar orqali ushbu talablar va kutishlarga javob beradigan axborot xavfsizligi natijalarini ko'rsatishi ko'rsatilgan.
Rejalashtirish - bu AXBT yaratish, aktivlar zaxirasini yaratish, xatarlarni baholash va choralarni tanlash bosqichi.
10-savol:
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Xususiy mulk, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni ishonchli himoya qilishni ta’minlash, ularni jadal rivojlantirish yo‘lidagi to‘siqlarni bartaraf etish chora-tadbirlari to‘g‘risida” 2015-yil 15-maydagi PF-4725-son Farmoniga muvofiq hamda elektron raqamli imzolar kalitlarini ro‘yxatdan o‘tkazish markazlari faoliyatini yanada tartibga solish maqsadida Vazirlar Mahkamasi qaror qiladi:
1. Shunday tartib belgilansinki, unga muvofiq davlat va xo‘jalik boshqaruvi organlari, mahalliy davlat hokimiyati organlari hamda tijorat banklari tomonidan ko‘rsatiladigan barcha turdagi xizmatlardan erkin foydalanishni ta’minlaydigan elektron raqamli imzo sertifikatini berish elektron raqamli imzolar kalitlarini ro‘yxatdan o‘tkazish markazi —O‘zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo‘mitasi huzuridagi Yangi texnologiyalar ilmiy-axborot markazi tomonidan amalga oshiriladi.
2. O‘zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo‘mitasi Axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi bilan birgalikda:
davlat va xo‘jalik boshqaruvi organlari, mahalliy davlat hokimiyati organlari hamda tijorat banklarining xizmatlar ko‘rsatish uchun foydalaniladigan axborot tizimlarining axborot-texnologik hamkorligini ta’minlash maqsadida 2016-yil 1-yanvargacha elektron raqamli imzodan foydalangan holda foydalanuvchilarni identifikatsiyalashning bepul foydalaniladigan yagona axborot tizimini (keyingi o‘rinlarda identifikatsiyalash tizimi deb ataladi) yaratsin;
11-savol:
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2005 yil 8 iyuldagi «Axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini yanada rivojlantirishga oid qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida»gi PQ-117 son Qarori bilan O‘zbekiston Respublikasi aloqa, axborotlashtirish va telekommunikatsiya texnologiyalari davlat qo‘mitasi Elektron raqamli imzodan foydalanish sohasidagi maxsus vakolatlangan organ deb belgilangan.
Elektron raqamli imzodan foydalanish sohasidagi maxsus vakolatlangan organning asosiy vazifalari va funksiyalari:
* elektron raqamli imzodan foydalanish bo‘yicha qonun hujjatlari va normativ hujjatlarining loyihalarini ishlab chiqish;
* davlat standartlarini ishlab chiqish va belgilangan tartibda tasdiqlash uchun taqdim etish, xalqaro standartlar joriy qilinishini tashkil qilish, elektron raqamli imzodan foydalanish sohasidagi tarmoq standartlari, texnik shartlar va ushbu sohadagi vositalarga qo‘yiladigan talablarni ishlab chiqish va tasdiqlash;
* elektron raqamli imzoni joriy qilish va foydalanish masalalari bo‘yicha davlat boshqaruvi organlari va xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar faoliyatini muvofiqlashtirish.
Elektron raqamli imzo kalitlarini Ro‘yxatga olish markazlarini ro‘yxatga olish organining asosiy vazifalari va funksiyalari quyidagilar hisoblanadi:
* elektron raqamli imzo kalitlarini ro‘yxatga olish markazlarini belgilangan tartibda davlat ro‘yxatiga olish;
2-mavzu :
1-savol:
Hozirgi davrda fan va texnikada ko‘p qullaniladigan tushunchalardan biri- tizimdir. Axborot tizimini ishlab chiqarishdan maqsad – tashkiliy loyihalashtirish, texnologik va hakozo jihatlarini hisobga olgan holda tizim faoliyatining samaradorligini oshirishdir.
O‘zbekiston Respublikasining axborotlashtirish sohasidagi davlat siyosati axborot resurslari, axborot texnologiyalari va axborot tizimlarini rivojlantirish hamda takomillashtirishning zamonaviy jahon tamoyillarini hisobga olgan holda, milliy axborot tizimini yaratishga qaratilgan. Ta’kidlash joizki, milliy axborot tizimiga davlat organlari, shuningdek, yuridik hamda jismoniy shaxslar, tarmoq va hududiy axborot tizimlari kiradi. Axborot tizimi esa axborotni to‘plash, saqlash, izlash, unga ishlov berish hamda undan foydalanish imkonini beradigan, tashkiliy jihatdan tartibga solingan jami axborot resurslari, axborot texnologiyalari va aloqa vositalaridir. Axborot tizimi tarkibidagi elektron shakldagi axborot, ma’lumotlar banki, ma’lumotlar bazasi axborot resurslarini tashkil etadi.
O‘zbekiston Respublikasining “Axborotlashtirish to‘g‘risida”gi qonuni (11.12.2003 yil) 19-moddasida ko‘rsatilganidek, axborot resurslari va axborot tizimlarini muhofaza qilish avvalambor, shaxs, jamiyat va davlatning axborot xavfsizligini ta’minlash maqsadida amalga oshiriladi. Mazkur qonunning 20-moddasida: “Axborot resurslari va axborot tizimlari, agar ular bilan g‘ayriqonuniy munosabatda bo‘lish natijasida axborot resurslarining yoki axborot tizimlarining mulkdorlariga, egalariga yohud boshqa yuridik hamda jismoniy shaxslarga zarar yetkazilishi mumkin bo‘lsa, muhofaza qilinishi kerak. Davlat organlari, yuridik va jismoniy shaxslar davlat sirlari hamda maxfiy sirlar to‘g‘risidagi axborotni o‘z ichiga olgan axborot resurslari va axborot tizimlarining muhofaza qilinishini ta’minlashi shart”, deb alohida ko‘rsatilgan.
2-savol:
— Raqamli iqtisodiyot, birinchi navbatda, korrupsiyadan xoli hududda ishlash imkoniyatini yaratadi. U “xufiyona iqtisodiyot”ning asosiy kushandasidir. Chunki raqamlar hamma narsani muhrlaydi, xotirada saqlaydi. Kerak paytda ma’lumotlarni tez taqdim etadi. Bunday sharoitda biror ma’lumotni bekitish, yashirin bitimlar tuzish, u yoki bu faoliyat haqida to‘liq axborot bermaslikning iloji qolmaydi, — deydi Shuhrat Sodiqov. — Buning natijasida esa iqtisodiyotga yo‘naltirilgan qonuniy mablag‘lar joy-joyiga sarflanadi. Ayniqsa, soliqlarning o‘z vaqtida to‘g‘ri hisoblanishi va to‘lanishi, byudjet taqsimoti oshkoraligi, ijtimoiy sohaga yo‘naltirilgan mablag‘lar, maktablar, shifoxonalar, yo‘llarga ajratilgan pullar to‘liq o‘z manziliga maqsadli yetib borishiga zamin yaratiladi. Shu bois, raqamli texnologiyalarni bizni taraqqiyotga eltadigan eng qisqa yo‘l, deya atash g‘oyat oqilona va odilona ta’rif bo‘ladi.
Oxirgi ikki yil ichida Axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi tomonidan keng ko‘lamli va kompleks ishlar olib borildi. Shu bilan birga, bugungi kunda vazirlik oldida Murojaatnomada aks etgan muhim vazifalar turibdi.
Eng asosiy vazifa “Raqamli O‘zbekiston–2030” konsepsiyasini amaliyotga tatbiq etish bo‘lib, u o‘z ichiga barcha soha va tarmoqlarni qamrab olgan. Bunday yirik loyihani amalga oshirish mamlakatimiz iqtisodiyotining to‘liq hamda kompleks o‘zgarishiga, raqobatbardoshlikni ta’minlashga xizmat qiladi.
Muhim vazifalardan yana biri davlatimiz rahbarining “Toshkent shahrida raqamli texnologiyalarni keng joriy etish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori ijrosini ta’minlashdir. Qarorga asosan tasdiqlangan “Raqamli Toshkent” kompleks dasturida ta’lim, sog‘liqni saqlash, transport, kommunal sohalarga axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini jalb qilgan holda poytaxtimizning qiyofasini to‘liq ijobiy o‘zgartirish ko‘zda tutilgan
3-savol:
O‘zbekistonda rivojlanish uchun katta ahamiyatga ega bo‘lgan sohalarda raqamli texnologiyalarini keng joriy etishga alohida e’tibor qaratilmoqda. Bu ro‘yxatda agrar soha muhim o‘rin tutadi. Shu bois, tarmoqlarni yangi bosqichga chiqarishga xizmat qiluvchi 24 ta loyihani ro‘yobga chiqarish mo‘ljallanyapti.
Aytish kerakki, qishloq va suv xo‘jaligi tarmoqlariga raqamli texnologiyalarni joriy etish bo‘yicha muammolar, tezkor hal etish zarur bo‘lgan masalalar oz emas. Axborot texnologiyalari qishloq xo‘jaligida yerni hisobga olish va monitoring qilishda juda qo‘l keladi. Masalan, yerni kosmik zondlash orqali ekin maydonlari, vegetatsiya jarayoni, yerning meliorativ holati va minerallashuv miqdorini o‘rganish mumkin. Bu agrotexnik tadbirlarni aniq belgilab, hosildorlikni 25–30 foizgacha oshirish imkonini beradi.
Andijon viloyatidagi qishloq xo‘jaligi yerlari hamda ularda yetishtiriladigan ekinlar holatini tezkor va aniq baholash maqsadida sun’iy yo‘ldosh ma’lumotlaridan foydalanish bo‘yicha tajriba (pilot) loyihasi amalga oshirilmoqda.
Loyiha doirasida viloyatdagi oltita maydon tanlab olinib, vektor formatida “Monterra” onlayn platformasiga joylashtiriladi. Shuningdek, yer egalariga sun’iy yo‘ldosh texnologiyalari yordamida ekinlar holati bo‘yicha tegishli xulosalar beriladi.
4-savol:
Hukumat organlari va aholi o‘rtasida samarali qayta muloqot tizimi o‘rnatilishi eng yorqin misollaridan biri sifatida ishga tushgan “Mening fikrim” Jamoaviy murojaatlar portalini ko‘rsatish mumkin. Hozirgi kunda mazkur veb-portalga 3,6 mingdan ortiq murojaatnoma kelib tushdi, 25,2 mingdan ortiq taklif va izohlar chop etildi.
Yagona interaktiv davlat xizmatlari portalida 26 ta yangi xizmatlar ishga tushirilib, umumiy xizmatlar soni 200 tadan oshadi.
Yil boshidan beri 1,4 mln. ta elektron xizmatlar ko‘rsatilgan bo‘lib, o‘tgan yilning shu davriga nisbatan 8,1 foizga oshgan.
Shu bilan birga, yil yakuniga qadar Yagona portalda joriy qilinadigan 50 ta ommabop davlat xizmatlari ro‘yxati tasdiqlandi.
Ularga to‘htalib o‘tadigan bo‘lsak, shifokor qabuliga onlayn yozilish, yangi tug‘ilgan go‘dakni poliklinikaga elektron ro‘yxatga qo‘yish, ko‘chmas mulkni ijaraga berish shartnomalarini ro‘yxatdan o‘tkazish, arxitektura-rejalashtirish topshirig‘ini olish, kadastr pasportini ro‘yxatdan o‘tkazish, nafaqa olish uchun murojaat yuborish, ipoteka kreditlari bo‘yicha davlat subsidiyasini olish, fuqarolarni Toshkent shahri va Toshkent viloyatida doimiy ro‘yxatga olish, ish stajini tasdiqlash haqida arxiv ma’lumotnomasi va boshqa xizmatlar joriy qilinadi.
3-mavzu :
1-savol:
Trojan dasturi ochiq manbalarga (fayl serverlari, kompyuterni qayd etish uchun ochiq drayvlar), ommaviy axborot vositalarida yoki elektron pochta orqali yuboriladi yoki ma'lum bir maqsadda yoki muayyan doirada ishga tushiradi. kompyuter.
Troyanlar muayyan kompyuterlar, tarmoqlar yoki resurslarga ko'p darajali hujumlardan foydalanadilar.
Viruslar, troyanlar, qurtlar: Kompyuter foydalanuvchilariga zarar keltiradigan ko'plab dasturlar va fayllar mavjud. Troyan ayniqsa kompyuterda ekanligi sababli aralashib ketgan va foydalanuvchining buni sezmasligi kerak. Uni turli yo'llar bilan ushlaydilar, keyin u tizimda uyquga ketadi va vazifasini jim va xotirjam qiladi.
Troyanlar, masalan, parollarga yoki onlayn-banking uchun kirish ma'lumotlariga josuslik qilishlari mumkin. Yoki barcha foydalanuvchi klaviaturasidagi yozuvlarni qayd qiladi. Keyin ular yashirincha Internet orqali troyanlarga bergan jinoyatchilarga ularni yuborishadi. Zararkunanda nomi yunon mifologiyasidan kelib chiqadi va hikoya Troyan nima qilganini hikoya qiladi: yunonlar qurollangan
2-savol:
Kompyuter viruslarining hozirgi kunda juda ko'p turlari mavjud. Boshida shunchaki himoya dasturi sifatida yaratilgan bu zararkunanda dasturlar boshqa dasturlarga nisbatan ancha faol, ixcham va juda tez ishga tushadi. Bundan tashqari ularning imkoniyati hozirda ulkan korporatsiyalar tomonidan ishlab chiqarilayotgan dasturlarnikidanda kengdir. Shu sabab viruslardan foydalanish hozirda juda keng tus olgan.
Hamma viruslar birdek juda xavflimi?
Aslini olganda 40 foiz virus sizning ish faoliyatingizda deyarli ta'sir ko'rsatmaydi. Bundan tashqari siz viruslar borligini bilmaysiz ham. Lekin sizni 60 foiz viruslar kutmoqda.
Bunday xavfsiz viruslar qatoriga qaysilarni kiritish mumkin? Quyida shu toifaga kiruvchi O'zbekistonda keng tarqalgan viruslarni ko'rib chiqamiz:
Papkalarni yangi oynalarda ochuvchi viruslar: bunday viruslar qaysi papkani bosmang uni yangi oynada ochadi. Bunday funksiya windowsning o'zida ham mavjud. Lekin bizni virusimiz bu funksiyani faollashtirmasdan turib ham papkalarni alohida-alohida oynalarda ochib tashlaydi.
Fayllarni ko'rinmas qiluvchi viruslar: hozirda juda keng tarqalgan viruslar. Bu viruslar fleshka (asosan) yoki papkadagi barcha fayllar ko'rinmas qilib ularning ko'rinadigan yorliqlarini yaratadi. Bilmagan foydalanuvchilar odatda o'sha yorliqlarni asl fayl deb o'ylashadi. Tabiiyki, yorliqlarini ko'chirib ishlatishmoqchi bo'linsa, ular ochilmaydi, "fayl topilmadi" degan xatolik beradi.
To'g'ri, bu virus ma'lumotlaringizni ko'rinmas qilib ta'bingizni xira qiladi, lekin u ma'lumotlaringizni o'chirib yubormaydi, shu sabab ham xavfli emas.
3-savol:
Tarmoqlar — bu tezda murojaat qilsa bo’ladigan ma’lumotning cheksiz olamidir.

Firmani samarali boshqarish tijorat va moliya bozorlarining holatini uzluksiz kuzatmasdan va o’zining filiali va xodimlari faoliyatini tezkor o’zaro muvofiqlashtirmasdan iloji yo’qdir.

Aytilgan jarayonlarni amalga oshirish, ko’pincha bir-biridan hudud jihatdan uzoqlashgan ko’p sonli turli xil mutaxassislarning boshqarishda birgalikda qatnashishini talab еtadi. Bunday vaziyatda bu mutaxassislarning samarali o’zaro harakatlanish tizimini tashkil еtishning markazita taqsimlangan axborot-hisoblash tizimlari quyilishi kerak.

Ma’lumotlarni taqsimlangan qayta ishlash — hududiy jihatdan taqsimlangan tizim ko’rinishiga еga bo’lib, bir-biriga bog’liq bo’lmagan, lekin o’zaro bog’langan kompyuterlarda bajariladigan ma’lumotlarni qayta ishlashdir.

Axborotni taqsimlangan qayta ishlash tizimining birinchi vakillari ma’lumotni teleqayta ishlash tizimlari va ko’p mashinali hisoblash tizimlari bo’lgan еdi.
4-savol:
Bunday viruslar ishining tuzilishi va tamoyillarining soddalashtirilgan izohi uchun, rezident dasturi umuman nima ekanligini tushuntirishda to'xtash kerak.
Bunday turdagi dasturlar ularning harakatlarini aniq ko'rsatadigan doimiy ravishda ishlaydigan dasturlarga (masalan, bir xil muntazam antivirus skanerlari) kiradi deb ishoniladi. Kompyuter tizimlariga kirib boradigan tahdidlarga kelsak, ular nafaqat kompyuter xotirasida, balki ularning ko'payishlarini ham yaratadilar. Shunday qilib, viruslarning nusxalari va tizimni doimiy ravishda kuzatib boradi va ularda qidiruvni kuchaytiradi. Ba'zi tahdidlar, shuningdek, o'z tuzilishini o'zgartirishga qodir va ularni aniqlash umume'tirof etilgan usullarga asoslangan holda aniqlash deyarli imkonsiz bo'ladi. Bir oz vaqt o'tgach, ushbu turdagi viruslardan qanday qutulishni ko'rib chiqish kerak
5-savol:
Kompyuter viruslari bugungi kunda ko'pchilikning eng dolzarb muammosidir. Bu hammani tashvishga solmoqda.
Virus dasturi kompyuterdagi ma'lumotlar butunligini buzishga yoki ularni o'chirishga mo'ljallangan bo'ladi. Ilk bor virus dasturlari AQShda ishlab chiqarilgan, chunki aynan bu davlatda shaxsiy kompyuterlar keng tarqalgan edi. Ilk bor ishlab chiqarilgan virus dasturlari foydalanuvchini hotirjamligini buzishga va asabiga tegishga qaratilgan edi. Lekin keyinchalik ular zarar yetkazishni o'zining maqsadi sifatida qabul qilib oldi. Hozirgi paytda butun dunyo buyicha 200000 dan ortiq virus dasturlari mavjud. Ular kompyuter viruslari bo'lib, kompyuterdagi ma'lumotlarga zarar etkazadi yoki kompyuterning ishlash samaradorligini tushirib yuboradi.
Kompyuter virusi o'zi nima? Ular ma'naviy qashshoq, hayotdan va boshqalardan alamzada dasturchilar tomonidan g’arazli maqsadlarda yozilgan dastur. Ular odatda, ko'p martalab nusxalanadi va ijrochi fayllarga "yopishib oladi". Ularning "ishga tushishi" oqibatida goh displeyda turli yot yozuvlar paydo bo'lishi, goh disqdagi yozuvlar (fayllar) ni o'chirib yuborishi mumkin.
4-Mavzu:
1-savol:
Kompyuter virusi - internet orqali suzib yuradigan, kompyuter programmalarini yo'q qilib,ishlamay qolishiga sabab bo'ladigan dastur. Hozirgi kunda bu viruslarga qarshi Antiviruslar ishlab chiqarilgan. Viruslar haqida dastlabki ma’lumotlar amerikalik T. J. Raynning 1977-yilgi fantastik asarida uchraydi. Bu asarda 7000 kompyuter virusdan zararlanganligi haqida so’z boradi. Virus ham tuzilishiga ko’ra dastur, lekin zararli! Hozirda viruslar juda keng klassifikatsiya ega. Ular keng qamrovda faoliyat olib bormoqda. Masalan: Kasperskiy antivirusi 1,5 million virusni aniqlay oladi (2009-yil ma’lumoti). Dunyodagi birinchi virus dasturi 1988-yili Karnell Universiteti aspiranti Robert Moris(kichik) tomonidan Internet tarmog’iga joylashtirilgan. Bu virus o’z faoliyatini Unix operatsion tizimi xato-kamchiliklaridan g’arazli maqsadlarda foydalanish bilan amalga oshirgan. Robert Moris tuzgan virus juda katta ko’lamli zarar keltirdi. Robert moris esa uzoq muddatli qamoq jazosiga mahkum etildi, lekin uning nomi bir umrga tarixda qoldi.
2 savol:
Hozirgi kunda hamma kompyuter foydalanuvchilari virus degan tushunchani yaxshi bilishadi. Bu kichik dastur bilan bir necha bor uchrashishgan. Ko‘p hollarda mag‘lub ham bo‘lishgan. Bilib olgan bo‘lsangiz bu maqolamiz viruslarga bag‘ishlanadi.
Virus – bu dasturchi tomonidan tuzilgan, kompyuter ish faoliyatini tekis ishlashiga halaqit beradigan, oqibatda kompyuterni yoqilishini ham taqiqlab qo‘yadigan dasturdir. Bu dasturlar asosan internet tarmog‘i orqali foydalanuvchi kompyuteriga tushadi.
Albatta, bu dastur, internet foydalanuvchisi bilmagan holda o‘z kompyuterida paydo bo‘ladi. Ularga qarshi kurashadigan dastur antivirus deyiladi (bu to‘g‘risida keyingi maqolalarda).
Viruslar kompyuterlarda o‘zini har hil tutadi. Ba’zi birlari kompyuteringizni kerakmas fayllar bilan to‘ldirsa, yana ba’zilari operativ xotirani ko‘p qismini ishlatib, kompyuteringizni qotirib qo‘yadi, viruslarning bir qismi esa, kerakli fayllaringizni yoki tizim fayllarini o‘chirib sizga zarar yetkazadi.
3-savol:
Kolmpyutеr virusi - maxsus yozilgan kichik dastur. Bu dastur faylga kirib uni xotiraga yozib qo`yadi. Ya'ni bu dastur boshqa dasturlarga o`zini yozib qo`yadi va ularni zararlantiradi. Zararlangan dastur ishlashi natijasida boshqa dasturlar ham «kasal» bo`ladi. Virus asta-sеkin ko`payadi va kompyutеrda g`alati o`zgarishlar ro`y bеradi. Masalan, ba'zi dasturlar ishlamaydi yoki noto`g`ri ishlaydi. Ekranda notanish bеlgilar yoki ma'lumotlar hosil bo`ladi, kompyutеr tеzligi sеzilarli susayadi, fayl ma'lumotlari o`zgaradi, diskdagi ma'lumotlar o`chiriladi va h.k. Ayrim viruslar avvaliga asta-sеkin ko`payadi va dasturlar ishiga ta'sir etmaydi. Ma'lum vaqtdan so`ng esa katta zarar kеltiradi.
Masalan, Qattiq diskni formatlaydi va undagi barcha ma'lumotni o`chiradi.
Ayrim viruslar ma'lumotlarni asta-sеkin o`chiradi. “Virus kompyutеrda qanday paydo bo`ladi va uni kim yaratadi?” kabi savollar albatta tug`iladi.
Virus kichrinagina dastur bo`lib, u yaratiladi. Ixtiyoriy dasturni dasturlovchi yaratadi. Yaratilish sababi turli bo`ladi.
5 mavzu:
Elektron raqamli imzo - yopiq kalitini qo‘llagan holda axborotning kriptografik o‘zgarishi natijasida olingan va imzoning shakllanish vaqtidan boshlab elektron hujjatdagi axborotda xatolik yo‘qligini aniqlovchi hamda imzo kaliti sertifikatini imzo egasiga taalluqligini tekshiruvchi elektron hujjatning rekviziti hisoblanadi;
elektron raqamli imzo - elektron hujjatdagi mazkur elektron hujjat axborotini elektron raqamli imzoning yopiq kalitidan foydalangan holda maxsus o‘zgartirish natijasida hosil qilingan hamda elektron raqamli imzo ochiq kaliti yordamida elektron hujjatdagi axborotda xatolik yo‘qligini aniqlash va elektron raqamli imzo yopiq kalitining egasini identifikatsiya qilish imkoniyatini beradigan imzo;
elektron raqamli imzoning yopiq kaliti - elektron raqamli imzo kalit vositalaridan foydalangan holda hosil qilingan, faqat imzo qo‘yuvchi shaxsning o‘ziga ma’lum bo‘lgan va elektron hujjatda elektron raqamli imzo yaratish uchun mo‘ljallangan belgilar ketma-ketligi;
elektron raqamli imzoning ochiq kaliti - elektron raqamli imzo kalit vositalaridan foydalangan holda hosil qilingan, elektron raqamli imzo yopiq kalitiga mos keluvchi, axborot tizimining har qanday foydalanuvchisi foydalana oladigan va elektron hujjatdagi elektron raqamli imzo kalit haqiqiyligini tasdiqlash uchun mo‘ljallangan belgilar ketma-ketligi;
elektron raqamli imzo kalitining sertifikati - elektron raqamli imzoning ochiq kaliti elektron raqamli imzoning yopiq kalitiga mosligini tasdiqlaydigan va elektron raqamli imzo yopiq kalitining egasiga vakolatli organ tomonidan berilgan elektron yoki qog‘oz shaklidagi hujjat;
2-savol:
Axborotning himoyalashning aksariyat mexanizmlari asosini shifrlash tashkil 

etadi. Axborotni shifrlash deganda ochiq axborotni (dastlabki matnni) shifrlangan 

axborotga o’zgartirish (shifrlash) va aksincha (rasshifrovka qilish) jarayoni tushuniladi. 
Axborotni qayta akslantirish yordamida himoyalash muammosi inson ongini 
uzoq vaqtlardan buyon bezovta qilib kelgan. Kriptografiya tarixi – inson tili tarixi bilan 
tengdosh. Hatto dastlabki xat yozish ham o’z-o’zicha kriptografik tizim hisoblangan, 
chunki qadimgi jamiyatda faqat alohida shaxslargina xat yozishni bilganlar. 
3-savol:
O’zbekiston Respublikasining Elektron raqamli imzo to’g’risidagi qonunida elektron raqamli imzoga quyidagicha ta’rif berilgan: “Elektron raqamli imzo (ERI) — elektron hujjatdagi mazkur elektron hujjat axborotini elektron raqamli imzoning yopiq kalitidan foydalangan holda maxsus o’zgartirish natijasida hosil qilingan hamda elektron raqamli imzoning ochiq kaliti yordamida elektron hujjatdagi axborotda xatolik yo’qligini aniqlash va elektron raqamli imzo yopiq kalitining egasini identifikasiya qilish imkoniyatini beradigan imzo”. Elektron raqamli imzo oddiy qo’lda qo’yiluvchi imzo kabi bo’lib, faqat elektron hujjatlarda qo’yiladi va imzo qo’yilgan ma’lumotning yaxlitligini ta’minlaydi va imzolovchini qo’yilgan imzodan bosh tortmasligini (rad etmasligini) kafolatlaydi. Axborot xavfsizligida rad etish muammosi mavjud bo’lib, unga ko’ra foydalanuvchi hujjatni imzolaganini rad etadi (ya’ni, men imzolamadim deb turib oladi). Mazkur muammoni oldini olish uchun aynan elektron raqamli imzo tizimlari foydalaniladi.
6 mavzu:
1 savol:
Mavjud identifikatsiya va autentifikatsiya usullari tahliliAutentifikatsiya qilishning ko'p usullari mavjud. Siz tanlagan usuldan qat'iy nazar,sizga zarur bo'lgan murakkab va yetuk tuzilishli imkoniyatlarni ta'minlay oladigan strukturanitanlash lozim. Bunday strukturalar ko'p muddat vaqt davomida diqqat bilan o'rganibchiqilgan va keng tarqalgan xatolardan xoli. Buning ustiga, boshqa foydali xususiyatlari hammavjud.Boshidan hisobga olish kerak bo'lgan asosiy masala bu — mijoz shaxsiyma'lumotlarini tarmoq orqali jo'natishi bilanoq ularning yashirin bo'lib qolishini ta'minlash.Web ilovalarni tarqatishda siz ushbu xizmatning xavfsizligini qanday qilib ta'minlashingizhaqida o'ylashingiz kerak. Xavfsizlik quyidagilarni o'z ichiga oladi:• Uskunani joylashtirish• Foydalanuvchilarni tasdiqlash• Foydalanuvchilar faqat nima ko'rishi kerakligini belgilash uchun ma'lumotlarnihimoya qilish• Foydalanuvchi faoliyatini kuzatish
2-savol:
Xozirgi dunyodagi barcha ish joylarining 50 foizi ga yaqin axborotni qayta ishlash vositalari bilan ta’minlangan.. 
Jamiyatni axborotlashtirish, yangi axborot texnalogiyalari bilan ta’minlash insonlarning turli – tuman ma’lumotlarga bo’lgan yehtiyojini qondirishda muxim o’rin tutadi.
Inson axborot olami ichra yasharkan , voqeya xodisalar jarayonlarning bir – biriga aloqadorligini, o’zaro munosabatlari va moxiyatni tashkil yetish ,o’z xayotidan kelib chiqayotgan murakkab savollarga ilmiy javob topish maqsadida ko’pdan - ko’p dadil va raqamlarga murojat qiladi.
Axborot tufayli nazariya amalyot bilan birikadi. Amaliyot nazariyasi nazariya yesa amalyotsiz mavjud ham bo’lmaydi ,rivojlanmaydi ham.
Zavodlarimizning asosiy maqsadi informatika vositalarining ahamiyati to’g’risida fikir yuritish yemas, balki jamiyatning axborotga bo’lgan yextiyojini qondirishdagi usul va vositalar to’g’risida tushunchaga yega bo’lishdir .
3-savol:
Respublikamizda axborotlashtirish keng yo’lga qo’yilishi bilan undagi xar bir fuqoroga kerakli paytda, kerakli miqdorda, kerakli sifatda olish imkoniyatlari ochilmoqda. Respublikamizdagi viloyatlar, shaxarlar, tumanlarga qarashli korxonalar, tashkilotlar va muassasalar zamonaviy kompyuter texnikalari bilan jixozlanib, ular maxsus qurilmalar (teleforin tarmog’i, modem va boshqalar) yordamida axborotlarni uzatish va qabul qilish imkoniyatiga yega bo’lmoqda. Insonning iqsodiy, yekologik, siyosiy va boshqa soxalarda fikirlash doirasining kengayishi axborotli muxitninig sifat va miqdor jixatdan o’zgari ,yangi xusiyatga yega bbo’lgan axborotli muxitning kelib chiqishiga sabab bo’lmoqda.
Demak axborotlashtirish vaqtinchalik tadbig’ yemas, rivojlanishning zarur vositasidir va axborotli muxitning hozirgi rivojlanish darajajasidagi holatini informatikasiz qo’llab bo’lmaydi. Axbortllarni tez, sifatli yg’ish saqlash, qayta ishlash va uzatish kabi vazifalarni bajarishda hisoblash texnikasining xizmati beqiyos yekaniga ishonch hosil qilmoqda. Iqsodiyotning boshqarishdagi o’zgarishlar, bozor munossabatlarga o’tish buxgalteriya xisobini tashkil qilish va olib berishga katta ta’sir ko’rsatadi. Xisobning xalqaro tizimlarga o’tishi amalga oshirilmoqda bu uning uslubiyatini yangi shakillarini ishlab chiqarishni talab qilad
4-savol:
Autentifikatsiya – odatda tizim resurslaridan foydalanishga ruxsat etish xususida qaror qabul uchun foydalanuvchining, qurilmaning yoki tizimning boshqa tashkil etuvchisining identifikasiyasini tekshirish; saqlanuvchi va uzatuvchi ma’lumotlarning ruxsatsiz modifikatsiyalanganligini aniqlash uchun tekshirish.
Autentifikatsiya qilish omillari tizim har kimga biron bir narsaga kirish huquqini berishdan oldin shaxsini tasdiqlash uchun foydalanadigan ko'plab turli elementlarni aniqlaydi. Shaxsning identifikatori shaxs nimani bilishi mumkinligini aniqlaishi mumkin va xavfsizlik to'g'risida gap ketganda, tizimda kimgadir ruxsat berish uchun kamida ikkita yoki uchta autentifikatsiya qilish omillarini tekshirish kerak. Xavfsizlik darajasiga qarab, autentifikatsiya qilish omillari quyidagilarda bir biridan farq qilishi mumkin.
5-savol:
Identifikatsiya - noyob identifikatorlarni sub'ektlarga kirish huquqini berish.
Bunga radio chastota yorliqlari, biometrik texnologiyalar, magnit kartalar, universal magnit kalitlar kiradi, Kirish uchun kirish va hk.
Haqiqiylikni tekshirish - identifikatorga kirish huquqi va uning haqiqiyligini tasdiqlash aksessuarlarini tekshirish.
Haqiqiylikni tekshirish protseduralari kiradi, PIN kodlari, Smart Cards, USB tugmachalari, raqamli imzolar, sessiya tugmachalari va boshqalar kiradi. Identifikatsiya va autentifikatsiya vositalarining protsessual qismi o'zaro bog'liqdir va aslida axborot tizimining barcha dasturlarining asosiy asosi, chunki boshqa barcha xizmatlar axborot tizimi tomonidan to'g'ri tan olingan maxsus sub'ektlarni egallash uchun ishlab chiqilgan. Umuman olganda, identifikatsiyani axborot tizimi uchun aniqlashga imkon beradi va autentifikatsiya qilish yordamida axborot tizimi ushbu mavzu, albatta, u bilan bog'liq ekanligini tasdiqlaydi.
6-savol:
Autentifikatsiya bir nechta maydonlarga tegishli. Yilda san'at, antiqa buyumlar va antropologiya, umumiy muammo, ushbu artefaktning ma'lum bir shaxs tomonidan yoki tarixning ma'lum bir joyida yoki davrida ishlab chiqarilganligini tasdiqlashdir. Yilda Kompyuter fanlari, maxfiy ma'lumotlar yoki tizimlarga kirishga ruxsat berish uchun foydalanuvchi identifikatorini tasdiqlash ko'pincha talab qilinadi.[3]
Autentifikatsiyani uch xil deb hisoblash mumkin:
birinchi tur autentifikatsiya - bu shaxsning haqiqiy ekanligi to'g'risida birinchi marta tasdiqlagan ishonchli shaxs tomonidan berilgan shaxsni tasdiqlovchi hujjatni qabul qilish. Agar san'at yoki jismoniy narsalardan autentifikatsiya qilish talab etilsa, ushbu dalil do'stning, oila a'zosining yoki hamkasbning buyumni tasdiqlaganligini tasdiqlashi mumkin, ehtimol uning yaratuvchisiga tegishli narsaga guvoh bo'lishi mumkin. Imzo qo'yilgan sport yodgorliklari bilan, bunga kimdir ob'ekt imzolanganiga guvoh bo'lganligini tasdiqlashi mumkin. Tovar mahsulotlarini sotadigan sotuvchi haqiqiyligini anglatadi, ammo u ta'minot zanjiridagi har bir qadam haqiqiyligini tasdiqlovchi dalillarga ega bo'lmasligi mumkin. Markazlashtirilgan ishonchga asoslangan markazlashtirilgan ishonch munosabatlari, ma'lum davlat sertifikatlari idoralari orqali eng xavfsiz Internet aloqasini qo'llab-quvvatlaydi; markazsizlashtirilgan tengdoshlarga asoslangan ishonch, shuningdek ishonchli veb, elektron pochta yoki fayllar kabi shaxsiy xizmatlar uchun ishlatiladi (juda yaxshi maxfiylik, GNU Maxfiylik himoyasi) va ishonch bir-biriga imzo chekadigan taniqli shaxslar tomonidan o'rnatiladi kriptografik kalit da Asosiy imzolash tomonlari,
7-mavzu:
1-savol:
Tarmoqlararo ekran va uning vazifalari:
Tarmoqlararo ekran — himoyalash vositasi bo‘lib, ishonchli tarmoq, va ishonchsiz tarmoq orasida ma’lumotlarga kirishni boshqarishda qo‘llaniladi. Tarmoqlararo ekran ko‘p komponentli bo‘lib, u Internetdan tashkilotning axborot zahiralarini himoyalash strategiyasi sanaladi. Ya’ni tashkilot tarmog‘i va Internet orasida qo‘riqlash vazifasini bajaradi. Tarmoqlararo ekranning asosiy funksiyasi ma’lumotlarga egalik qilishni markazlashtirilgan boshqaruvini ta’minlashdan iborat. Tarmoqlararo ekran quyidagi himoyalarni amalga oshiradi: o‘rinsiz trafiklar, ya’ni tarmoqda uzatiladigan xabarlar oqimini taqiqlash; qabo‘l qilingan trafikni ichki tizimlarga yunaltirish; ichki tizimning zaif qismlarini yashirish bilan Internet tomonidan uyushtiriladigan xujumlardan himoyalash; barcha trafiklarni bayonlashtirish; ichki ma’lumotlarni, masalan tarmoq topologiyasini, tizim nomlarini, tarmoq uskunalarini va foydalanuvchilarning identifikatorlarini Internetdan yashirish; ishonchli autentifikatsiyani taьminlash. Ko‘pgina adabiyotlarda tarmoqlararo ekran tushunchasi brandmauer yoki Fire Wall deb yuritilgan. Umuman bo‘larning xammasi yagona tushunchadir. Tarmoqlararo ekran — bu tizim, umumiy tarmoqni ikki qismga ajratib, tarmoqlararo himoya vazifasini o‘taydi va ma’lumotlar paketining chegaradan o‘tish shartlarini amalga oshiradigan qoidalar to‘plami hisoblanadi.
2-savol:
Tarmoqni skanerlash buzg'unchilik yoki uning oldini olish jarayonidagi birinchi qadamlardan biridir, chunki u sizning kompyuteringizdagi eng zaif va potentsial xavfli ochiq portlarni aniqlash imkonini beradi. Har bir kompyuter o'ziga xos xususiyatlar to'plamiga ega bo'lganligi sababli, kompyuterda qaysi xizmatlar (FTP, veb, pochta serveri va boshqalar) ishlayotganini, shuningdek, qaysi operatsion tizimda ishlayotganligini aniqlash uchun port skaneridan foydalanishingiz mumkin. Kompyuterda qancha ko'p xizmatlar ishlayotgan bo'lsa, xakerlik hujumi ehtimoli shunchalik yuqori bo'ladi - axir, har bir dasturda zaifliklar mavjud.
Tarmoq skanerlari ma'lum bir tarmoq manzilini (IP-manzil) yoki manzillarni skanerlash va maqsadli kompyuterdagi ochiq va ehtimol xavfli portlarni aniqlash uchun mo'ljallangan. Shunga qaramay, bunday dasturlar, qoida tariqasida, xakerlar tomonidan mumkin bo'lgan zaifliklarni aniqlash va kompyuterning keyingi xakerlik hujumlarini aniqlash uchun ishlatiladi va hech qanday holatda uning xavfsizligini ta'minlamaydi. Ma'lum bo'lishicha, xavfsizlik va xakerlik, garchi tabiatan antipod bo'lsa ham, xuddi shu vositalardan foydalanishga imkon beradi.
TCP asoslari
Skanerlash qanday amalga oshirilishini tushunish uchun kompyuterlar orasidagi TCP ulanishlari uchun qanday algoritm ishlatilishini tushunishingiz kerak. Mijoz va server o'rtasida TCP ulanishini o'rnatish uchun mijoz ulanishni boshlash uchun SYN bayrog'i bilan so'rov (TCP paketi) yuboradi. Agar server ushbu portni tinglayotgan bo'lsa, u mijozga SYN va ACK bayroqlari o'rnatilgan paketni yuboradi va shu bilan bir vaqtning o'zida mijozning so'rovini tasdiqlaydi va undan teskari ulanishni o'rnatishni so'raydi.
3-savol:
Snayffer shuningdek, transport trafigi analizatori - tarmoq trafigini ushlaydigan va keyin tahlil qiladigan dastur yoki boshqa apparat qurilmasi deb ham ataladi. Hozirda ushbu dasturlar to'liq qonuniy asosga ega, shuning uchun ular tarmoqda keng qo'llaniladi, ammo ulardan foyda uchun ham, zarar uchun ham foydalanish mumkin.
Ularning kelib chiqish tarixi 90-yillarga borib taqaladi, o'shanda xakerlar foydalanuvchi nomi va parolni o'sha paytda juda zaif shifrlangan holda osongina qo'lga kiritish uchun bunday dasturlardan foydalanishlari mumkin edi.
Sniffer so'zi ingliz tilidan olingan. hidlash - hidlash, ishlash printsipi shu dastur ro'yxatdan o'tkazadi va tahlil qiladi axborot paketlarini uzatuvchi mashinalarga o'rnatiladigan dasturlar. O'qish jarayoni samarali bo'lishi uchun u kompyuterga yaqin bo'lishi kerak.
Dasturchilar ushbu dasturdan foydalanadilar trafikni tahlil qilish uchun, boshqa maqsadlar tarmoqda xakerlar tomonidan ta'qib qilinadi, ular shunchaki parollarni yoki kerakli boshqa ma'lumotlarni qidirib topishadi.
4-savol:
nyualtraver.ru. Android, marshrutchilar, Smart TV-ni sozlash bo'yicha maslahatlar. Bluetooth Muammolar Android Sozlamoq Xatolar Sozlamoq Kengaytirmoq Kontaktlar Asosiy › Sozlamoq › Tarmoq orqali skanerlash. TWAIN@Web - tarmoqdagi hujjatlarni skanerlash Tarmoq orqali skanerlash. TWAIN@Web - tarmoqdagi hujjatlarni skanerlash Как отпраздновать свадьбу экологично Новости А вы так делаете? Откажитесь от этой привычки раз и навсегда Новости Korxonada ishlash, ko'pincha siz bitta tadqiqot faqat bitta printer, skaner yoki MFP bilan jihozlanganligi haqidagi haqiqatga duch kelishingiz mumkin. Bu fikrlarni saqlash bo'yicha ko'rsatmalar tufayli amalga oshiriladi, ammo xodimlarga noqulaylik tug'diradi. Agar mahalliy tarmoq ofis kompyuterlari o'rtasida sozlangan bo'lsa, bosma hujjatlar bilan konfiguratsiyani barcha foydalanuvchilar uchun printerga taqdim etish orqali, tarmoq standartiga ulashib, printerga kirish orqali olib tashlanadi. windows Tools muvaffaqiyatsiz. Xo'sh, agar malakali bo'lsa tizim administratoribunday vazifani engish mumkin. Aks holda, mustaqil ravishda amalga oshirish juda oson bo'ladi. Xodimlarning ish joylari yaqindan joylashtirilganda, bu ayniqsa ma'no beradi. Printerni sozlashdan farqli o'laroq, Windows tizimi boshqa kompyuterning skaneridan matnni tanib olish uchun bunday imkoniyatlarni taqdim etmaydi, bu esa etarlicha dasturlar mavjud uchinchi tomon ishlab chiquvchilariKimning qiymatidan foydalanish mumkin. recommended by КРЕМ НЕВЕСТЫ 55-летняя узбечка помолодела на 25 лет.
5-savol:
Kompyuter tarmog‘ining topologiyasi jovlashtirilishi, tuzilishi, tarkibi deganda, odatda, biz bir-biriga nisbatan kompyuterlar tarmoqda joylashganligi va aloqa yo‘llarini ulash usullarini tushunamiz. Muhimi shundaki, topologiya tushunchasi, avvalam- bor, mahalliy tarmoqlargagina tegishlidir, chunki bu tarmoqlarda aloqaning tuzilishini osongina kuzatish imkoni mavjud. Global tarmoqlarda esa, aloqaning tuzilishi foydalanuvchidan berkitilgan va bilish juda ham muhim emas, chunki har bir ulanish o‘zining alohida yo‘li bilan amalga oshirilishi mumkin.
Tarmoq topologiyasi qurilmalariga qo‘yiladigan talablarni, ishlatiladigan kabel turini, axborot almashishning bo‘lishi mumkin bo‘lgan va eng qulay boshqarish usulini, ishonchli ishlashini, tarmoqni kengaytirish imkoniyatini belgilaydi. Foydalanuvchida har doim ham tarmoq topologiyasini tanlash imkoniyati bo‘lmasa-da, topologiyalarning xususiyatlarini, afzallik va kamchiliklarini, hamma bilishi kerakdir.
Tarmoqni uch xil topologiyasi mavjuddir:
«Shina» (bus), hamma kompyuterlar bitta aloqa yo‘liga parallel ulangan va axborot har bir kompyuterdan bir vaqtning o‘zida qolgan kompyuterlarga uzatiladi (4.1.1-rasm);
8-mavzu:
1savol:
Bir vaqtning o'zida foydalanuvchilar soni bo'yicha OT bitta foydalanuvchiga (MS DOS, Windows Zx, OS / 2 ning dastlabki versiyalari) va ko'p foydalanuvchiga (UNIX, WINDOWS NT) bo'linadi. Ko'p foydalanuvchilar tizimlarida foydalanuvchi ma'lumotlarini ruxsatsiz kirishdan himoya qilish vositalari mavjud.
Tarmoq operatsion tizimida aloqa liniyalari orqali kompyuterlar o'rtasida ma'lumotlarni uzatish va ma'lumotlarni uzatish protokollarini amalga oshirish vositalari mavjud.
Uskuna platformasining ma'lum bir turiga yo'naltirilgan operatsion tizimlardan tashqari, har xil turdagi kompyuterlarga osonlikcha ko'chib o'tiladigan (UNIX) mobil operatsion tizimlar mavjud. Bunday OSlarda qurilmaga bog'liq bo'lgan joylar lokalizatsiya qilinadi va tizimni o'tkazish paytida qayta yoziladi. Qurilmadan mustaqil qism yuqori darajadagi dasturlash tilida, qoida tariqasida, S tilida amalga oshiriladi va u bilan to'ldiriladi. Boshqa platformaga o'tish.
Hozirgi vaqtda kompyuterlarning 90 foizga yaqini Windows-dan foydalanadi. Kengroq OT sinfi serverlarda foydalanish uchun mo'ljallangan. Ushbu OT sinfiga UNIX oilasi, Microsoft mahsulotlari (MS DOS va Windows), Novell tarmoq mahsulotlari va IBM korporatsiyasi kiradi.
Unix - ko'p foydalanuvchi, ko'p vazifali OT, turli xil foydalanuvchilarning dasturlari va fayllarini himoya qilish uchun juda kuchli vositalarni o'z ichiga oladi. UNIX OS bu har xil arxitekturadagi kompyuterlarga yuqori darajadagi OT harakatchanligini va amaliy dasturlarning qulay ko'chirilishini ta'minlaydigan mashinadan mustaqil. UNIX operatsion tizimlari oilasining muhim xususiyati uning modulligi va dasturiy ta'minot foydalanuvchilari uchun qulay ish muhitini yaratishga imkon beradigan keng xizmat dasturidir (ya'ni, tizim ayniqsa mutaxassislar - amaliy dasturchilar uchun samarali).
2-savol:
Virtual xususiy tarmoq yoki VPN - bu Internet orqali yaratilgan shaxsiy tarmoq bo'lib, unda VPN -ga ulangan qurilmalar, o'rtadagi har qanday jismoniy yoki raqamli to'siqlardan qat'i nazar, uzluksiz ulanishi mumkin.
VPN Internetdagi o'z xonangizning foyesiga o'xshaydi, u erda siz boshqa odamlarning aralashuvisiz vaqt o'tkazishingiz mumkin. Ba'zi pullik VPN -lar PIA و ExpressVPN va boshqalar. Agar siz dunyoning boshqa qismida bo'lsangiz ham, uy tarmog'ingizga yoki korporativ tarmog'ingizga kirishingiz mumkin.
3-savol:
VPN tarmog‘ining paydo bo‘lishiga xorij tеlеkommunikatsiya tarmoqlarida o‘tgan asr 60-yillarida paydo bo‘lgan CENTREX xizmati asos qilib olingan. Bugungi kunda VPN’dan foydalanuvchilar soni kundan-kunga ortib bormoqda. Jumladan, Toshkеnt axborot tеxnologiyalari univеrsitеti o‘zining VPN tarmog‘iga ega bo‘lib, o‘z filiallarida ham ushbu tarmoqni joriy etmoqda.
Korporativ tizimlarda qo‘llaniladigan aloqa tarmoqlarining yaratilish tarixi
Ma’lumki, kompyutеr tarmoqlari ko‘p sohalarda bo‘lgani kabi biznеs maqsadida emas, balki harbiy sohada, mudofaa ishlarini tashkil etish maqsadlarida yaratilgan. Lokal hisoblash tarmoqlari — LHT (LAN — Local Area Network)ni yaratish ishlari 1964-yil avgust oyida boshlangan. O‘shanda RAND korporatsiyasi xodimi Paul Baran «On Distributed Communications: IX Security, Secrecy, and Tamper-Free Considerations» nomli mеmorandumini chop etgan edi. Ushbu mеmorandumda birinchi bo‘lib, boshqaruv markazi bo‘lmagan alohida ajratilgan ma’lumot uzatish tarmoqlarini qurish g‘oyasi ilgari surilgan va ishlar bilan AQSH qurolli kuchlari qo‘mondonligi buyurtmasi bilan bajarilgan edi. Lеkin ushbu g‘oyalarning amaliyotga tatbiq etilishi oradan uch yil o‘tgach, Buyuk Britaniyada Donald Dеvis (Donald Davies) tomonidan amalga oshirildi.
4-savol:
VPN (Virtual Private Network - virtual xususiy tarmoq) -mantiqiy tarmoq bo‘lib, o‘zidan yuqoridagi boshqa tarmoq, masalan, Internet asosida quriladi. Bu tarmoqda kommunikatsiyalarda umumiy xavfsiz bo‘lmagan tarmoq protokollaridan foydalanilishiga qaramay, shifrlashdan foydalangan holda, axborot almashinishda bеgonalarga bеrk bo‘lgan kanallar tashkil qilinadi. VPN tashkilotning bir nеcha ofislarini ular o‘rtasida nazorat qilinmaydigan kanallardan foydalangan holda yagona tarmoqqa birlashtirish imkonini bеradi.
O‘z navbatida, VPN alohida tarmoq xususiyatlarini qamrab olgan, lеkin bu tarmoq umumiy foydalanish tarmog‘i, masalan, Intеrnеt orqali amalga oshiriladi. Tunnеllashtirish mеtodi yordamida ma’lumotlar pakеti umumiy foydalanish tarmog‘i orqali xuddi oddiy ikki nuqtali bog‘lanishdagi kabi translyatsiya qilinadi. Har qaysi «ma’lumot jo‘natuvchi-qabul qiluvchi» juftligi o‘rtasida ma’lumotlarni bir protokoldan ikkinchi protokolga inkapsulyatsiya qilish imkonini bеruvchi o‘ziga xos tunnеl — xavfsiz mantiqiy bog‘lanish o‘rnatiladi.
5-savol:
Sport avtomobil yo'lida katta yo'lda jinoyat sodir bo'lgan joyda hayron bo'lgan peshqadamlik haqidagi tasavvur voqea joyini tasavvur qiling. Uni politsiya vertolyoti olib bormoqda. Avtomobil bir nechta chiqadigan tunnelga kiradi. Vertolyot uchuvchisi mashina nima ekanligini bilmaydi va qishloq ta'qibga qarshi turadi.
VPN - bu ko'plab yo'llarni bog'laydigan tunnel. Tashqi tomondan hech kim uni kiritadigan mashinalar qayerda bo'lishini biladi. Tunnelda nima sodir bo'layotganini hech kim bilmaydi.
VPN qanday ishlaydi?
Ehtimol, siz uyda Wi-Fi routeringiz bor. Unga ulangan qurilmalar ma'lumot almashishi mumkin. Ma'lum bo'lishicha, sizning shaxsiy tarmog'ingiz bor, lekin unga ulanish uchun siz yo'riqnomaning signalining nuqtai nazaridan jismoniy jihatdan bo'lishingiz kerak.
VPN (virtual xususiy tarmoq) virtual xususiy tarmoq. U Internetda ishlaydi va shuning uchun u har qanday joyda ulanishi mumkin.
Masalan, siz ishlaydigan kompaniya masofadagi xodimlar uchun virtual xususiy tarmoqdan foydalanishi mumkin. VPN bilan ular ishchi tarmog'iga ulangan. Shu bilan birga, ularning kompyuterlari, smartfonlar yoki planshetlar deyarli ofisga o'tkaziladi va ichki qismdan tarmoqqa ulanadi. Virtual xususiy tarmoqqa kirish uchun VPN serveri, login va parolning manzilini bilishingiz kerak.
VPN-dan foydalaning juda oddiy. Odatda kompaniya VPN-serverni biron bir joyda ko'taradi mahalliy kompyuter, Server yoki ma'lumotlar markazida va u bilan aloqa foydalanuvchi qurilmasidagi VPN mijozida amalga oshiriladi.
9-mavzu:
1-savol:
Dasturiy ta’minot kompyuterning ikkinchi muhim qisimi bo’lib, u ma’lumotlarga ishlov beruvchi dasturlar majmuasini va kompyuterni ishlatish uchun zarur bo’lgan hujjatlarni o’z ichiga oladi. Dasturiy ta’minotsiz har qanday kompyuter bamisoli bir parcha temirga aylanib qoladi.
Kompyuterning apparat va dasturiy ta’minoti orasidagi bog’lanish qanday amalgam oshiriladi? Avvalo ular orasidagi bog’lanish interfeys deb atalishini bilib olishimiz lozim. Kompyuterning turli texnik qismlari orasidagi o’zaro bog’lanish ─ bu, apparat interfeysi, dasturlar orasidagi o’zaro bog’lanish esa ─ dasturiy interfeys, apparat qismlari va dasturlar orasidagi o’zaro bog’lanish ─ apparat ─ dasturiy interfeys deyiladi.
Shaxsiy kompyuterlar haqida gap ketganda kompyuter tizimi bilan ishlashda uchinchi ishtirokchini, ya’ni insonni (foydalanuvchini) ham nazarda tutish lozim. Inson kompyuterning ham apparat, ham dasturiy vositalari bilan muloqotda bo’ladi. Insonning dastur bilan va dasturni inson bilan o’zaro muloqoti ─ foydalanuvchi interfeys deyiladi.
2-savol:
Intеrnеtda ma'lumotlarning ruxsatsiz tarqalishi va ularni bartaraf etish usullari
Hozirgi vaqtlarda mavjud axborot tizimlarida juda katta hajmda maxfiy axborotlar saqlanadi va ularni himoyalash eng dolzarb muammolardan xisoblanadi.
Masalan, birgana AQSh Mudofaa vazirligida ayni chog’da 10000 kompyutеr tarmoqpari va 1,5 mln kom-pyutеrlarga qarashli axborotlarning aksariyat qismi maxfiy ekanligi hammaga ayon. Bu kompyutеrlarga 1999 yili 22144 marta turlicha hujumlar uyushtirilgan, ular-ning 600 tasida Pеntagon tizimlarining vaqgincha-lik ishdan chiqishiga olib kеlgan, 200 tasida esa maxfiy bo’lmagan ma'lumotlar bazalariga ruxsatsiz kirilgan, va natijada Pеntagon 25 milliard AQSh dollari miqdorida iqtisodiy zarar ko’rgan. Bunaqa hujumlar 2000 yili 25000 marta amalga oshirilgan. Ularga qarshi kurashish uchun Pеntagon tomonidan yangi tеxnologiyalar yaratishga 2002 yili Carnegie Mellon univеrsitеtiga 35,5 mln. AQSh dollari mikdorida grant ajratilgan.
Ma'lumotlarga qaraganda, har yili AQSh hukumati kompyutеrlariga o’rtacha hisobda 250—300 ming xujum uyushtiriladi va ulardan 65 %i muvaffaqiyatli amalga oshiriladi.
3-savol:
80-yillarning oxiri va 90-yillarning boshlaridan boshlab, axborot xavfsizligi muammolari kompyuter xavfsizligi bo'yicha mutaxassislarni ham, shaxsiy kompyuterlarning ko'plab oddiy foydalanuvchilarini ham bezovta qilmoqda. Bu kompyuter texnologiyalari hayotimizga olib keladigan chuqur o'zgarishlar bilan bog'liq. "Axborot" tushunchasiga yondashuvning o'zi o'zgardi. Ushbu atama endi ko'proq sotib olinishi, sotilishi, boshqa narsaga almashtirilishi mumkin bo'lgan maxsus mahsulotga nisbatan ko'proq qo'llanilmoqda. Shu bilan birga, bunday mahsulot narxi ko'pincha u ishlaydigan kompyuter uskunasining narxidan o'nlab, hatto yuzlab martadan oshib ketadi.
Tabiiyki, ma'lumotni ruxsatsiz kirish, o'g'irlash, yo'q qilish va boshqa jinoiy harakatlardan himoya qilish zarur. Biroq, foydalanuvchilarning aksariyati o'z xavfsizligi va shaxsiy sirlarini doimo xavf ostiga qo'yishini tushunmaydilar. Va faqat bir nechtasi o'z ma'lumotlarini har qanday tarzda himoya qiladi. Hatto soliq va bank ma'lumotlari, xatlar va elektron jadvallar kabi ma'lumotlar muntazam ravishda kompyuter foydalanuvchilari tomonidan butunlay himoyasiz qoldiriladi. Tarmoqda ishlashni yoki o'ynashni boshlaganingizda muammolar ancha murakkablashadi, chunki xaker uchun bu vaqtda kompyuteringizda ma'lumot olish yoki yo'q qilish ancha oson.
Freakerlar - telefon tizimlariga hujum qilishga ixtisoslashgan krakerlar. Telefon tarmog'i ko'pchilik o'g'rilar e'tiborini tortmoqda, chunki u hozirgi vaqtda sayyoradagi eng yirik (global) tarmoq hisoblanadi.\
Himoya tizimini tanlash
Eshiklarni qulflash juda qulay emas, ammo u holda siz uydan chiqmaysiz. Xuddi shu narsa sizning kompyuter tizimingizni himoya qilish uchun ham amal qiladi. Sizdan talab qilinadigan narsa - bu monitoringni amalga oshirishga tayyorlik va juda kam texnik bilim.
4-savol:
Umumjahon axborot globallashuvi jarayonlari axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini nafaqat mamlakatlar iqtisodiyoti va boshqa sohalariga joriy etish, balki axborot tizimlari xavfsizligini ta’minlashni ham taqozo etayotir. O‘zbekiston axborot va kommunikatsiya texnologiyalari sohasidagi xalqaro xavfsizlik tizimiga Markaziy Osiyoda birinchilardan bo‘lib qo‘shildi.
Axborot xavfsizligini ta’minlash bo‘yicha Aloqa, axborotlashtirish va telekommunikatsiya texnologiyalari davlat qo‘mitasi tomonidan quyidagi chora-tadbirlar amalga oshiriladi:
Ma’lumotlar uzatish, telekommunikatsiya tarmoqlari, teleradioefir hamda axborot tizimlarida axborot xavfsizligini ta’minlashni takomillashtirish va rivojlantirish bo‘yicha davlat siyosatini yuritish;
Axborot xavfsizligiga oid qonunchilik va me’yoriy-huquqiy hujjatlarining yaratilishini tashkil qilish va bunda ishtirok etish;
10-mavzu:
1-savol:
Simsiz aloqa tizimlarida axborot himoyasi. Simsiz qurilmalar xavfsizligi muammolari
Simsiz tarmoqlar odamlarga simli ulanishsiz o’zaro bog’lanishlariga imkon beradi. Bu siljish erkinligini va uy, shahar qismlaridagi yoki dunyoning olis burchaklaridagi ilovalardan foydalanish imkonini ta’minlaydi. Simsiz tarmoqlar odamlarga o’zlariga qulay va xoxlagan joylarida elektron pochtani olishlariga yoki Web-sahifalarni ko’zdan kechirishlariga imkon beradi.
Simsiz tarmoqlarning turli xillari mavjud, ammo ularning eng muhim xususiyati bog’lanishning kompyuter qurilmalari orasida amalga oshirilishidir. Kompyuter qurilmalariga shaxsiy raqamli yordamchilar (Personal digital assistance, PDA), noutbuklar, shaxsiy kompyuterlar, serverlar va printerlar taalluqli. Odatda uyali telefonlarni kompyuter qurilmalari qatoriga kiritishmaydi, ammo eng yangi telefonlar va hatto naushniklar ma’lum hisoblash imkoniyatlariga va tarmoq adapterlariga ega. Yaqin orada elektron qurilmalarning aksariyati simsiz tarmoqlarga ulanish imkoniyatini ta’minlaydi.
Bog’lanish ta’minlanadigan fizik xudud o’lchamlariga bog’liq holda simsiz tarmoqlarning quyidagi kategoriyalari farqlanadi:
- simsiz shaxsiy tarmoq (Wireless personal-area network, PAN);
- simsiz lokal tarmoq (Wireless local-area network, LAN);
- simsiz regional tarmoq (Wireless metropolitan-area network, MAN):
- simsiz global tarmoq (Wireless Wide-area network, WAN).
Simsiz shaxsiy tarmoqlari uzatishning katta bo’lmagan masofasi bilan (17 metrgacha) ajralib turadi va katta bo’lmagan binoda ishlatiladi. Bunday tarmoqlarning xarakteristikalari o’rtacha bo’lib, uzatish tezligi odatda 2Mb/s dan oshmaydi.
2-savol:
Simsiz aloqa tizimlarida axborot himoyasi. Simsiz qurilmalar xavfsizligi muammolari
Simsiz tarmoqlar odamlarga simli ulanishsiz o’zaro bog’lanishlariga imkon beradi. Bu siljish erkinligini va uy, shahar qismlaridagi yoki dunyoning olis burchaklaridagi ilovalardan foydalanish imkonini ta’minlaydi. Simsiz tarmoqlar odamlarga o’zlariga qulay va xoxlagan joylarida elektron pochtani olishlariga yoki Web-sahifalarni ko’zdan kechirishlariga imkon beradi.
Simsiz tarmoqlarning turli xillari mavjud, ammo ularning eng muhim xususiyati bog’lanishning kompyuter qurilmalari orasida amalga oshirilishidir. Kompyuter qurilmalariga shaxsiy raqamli yordamchilar (Personal digital assistance, PDA), noutbuklar, shaxsiy kompyuterlar, serverlar va printerlar taalluqli. Odatda uyali telefonlarni kompyuter qurilmalari qatoriga kiritishmaydi, ammo eng yangi telefonlar va hatto naushniklar ma’lum hisoblash imkoniyatlariga va tarmoq adapterlariga ega. Yaqin orada elektron qurilmalarning aksariyati simsiz tarmoqlarga ulanish imkoniyatini ta’minlaydi.
3-savol:
Zamonaviy axborot texnologiyalarining taraqqiyoti kompyuter jinoyatchiligi, konfedensial ma’lumotlarga ruxsatsiz kirish, o‘zgartirish, yo‘qotish kabi salbiy hodisalar bilan birgalikda kuzatilmoqda. Simsiz aloqa tarmoqlari bundan mustasno emas, uning xavfsizligini ta’minlash bo‘yicha ko‘pgina muzokarali qarashlar gobal tarmoq orqali keng tarqalmoqda. Qanday qilib, tarmog‘ingiz xavfsizligini yuqori darajaga ko‘tarish mumkin?
Har qanday tarmoq kirish nuqtasi va simsiz mijoz aloqasi quyidagicha qurilgan:
• Autentifikatsiya — mijoz va kirish nuqtasi bir — birlariga qanday tanishtirilishi va o‘zaro aloqa qilishga huquqini tasdiqlaydi;
• Shifrlash — uzatiluvchi ma’lumotlarda qanday shifrlash algoritmlari qo‘llanilishi, qanday qilib shifrlash kaliti shakllantirilishi va u qachon o‘zgartirilishi.
Simsiz aloqa tarmog‘i ko‘rsatkichlari, birinchi navbatda uning nomi, tarmoq paketlari yordamida bog‘lanish nuqtasi bilan doim aloqada bo‘ladi. Kutilgan xavfsizlik sozlamalaridan tashqari, xohishga ko‘ra bir necha ko‘rsatkichlar uzatilishi mumkin: QoS (xizmat ko‘rsatish sifati) va 802.11n (simsiz aloqa standarti) ma’lumot almashish tezligi hamda boshqa qo‘shnilar haqida axborot beradi. Autentifikatsiya mijozni kirish nuqtasiga o‘zini tanishtirishni aniqlab beradi.
4-savol:
Virtual himoyalangan tarmoqlar. Simsiz aloqa tizimlarida axborot himoyasi.
Internet ning gurillab rivojlanishi natijasida dunyoda axborotni tarqatish va foydalanishda sifatiy o’zgarish sodir bo’ldi. Internet foydalanuvchilari arzon va qulay kommunikatsiyaga ega bo’ldilar. Korxonalar Internet kanallaridan jiddiy tijorat va boshqaruv axborotlarini uzatish imkoniyatlariga qiziqib qoldilar. Ammo Internetning qurilishi printsipi niyati buzuq odamlarga axborotni o’g’irlash yoki atayin buzish imkoniyatini yaratdi. Odatda TCP/IP protokollar va standart Internet-ilovalar (e-mail,
Web, FTP) asosida qurilgan korporativ va idora tarmoqlari suqilib kirishdan kafolatlanmaganlar.
Internetning hamma yerda tarqalishidan manfaat ko’rish maqsadida tarmoq xujumlariga samarali qarshilik ko’rsatuvchi va biznesda ochiq tarmoqlardan faol va xavfsiz foydalanishga imkon beruvchi virtual xususiy tarmoq VPN yaratish ustida ishlar olib borildi. Natijada 1990 yilning boshida virtual xususiy tarmoq VPN kontseptsiyasi yaratildi. "Virtual" iborasi VPN atamasiga ikkita uzel o’rtasidagi ulanishni vaqtincha deb ko’rilishini ta’kidlash maqsadida kiritilgan. Haqiqatan, bu ulanish doimiy, qat’iy bo’lmay, faqat ochiq tarmoq bo’yicha trafik o’tganida mavjud bo’ladi.
5-savol:
Ko'p tarmoqli routerlar va boshqa simsiz ulanish nuqtalari MAC-manzilni filtrlash yoki apparat-manzilni filtrlash deb nomlanadigan ixtiyoriy xususiyatni o'z ichiga oladi. Tarmoqqa ulanadigan qurilmalarni cheklash orqali xavfsizlikni yaxshilash kerak.
Biroq, MAC manzillari talon-taroj qilingan bo'lishi mumkin, chunki bu apparat manzillarini filtrlash aslida foydalidirmi yoki u vaqtni sarflashmi?
MAC-manzilni filtrlash qanday ishlaydi
Odatiy simsiz tarmoqda tegishli hisobga olish ma'lumotlariga ega bo'lgan har qanday qurilma ( SSID va parolni biladi) yo'riqnoma bilan autentifikatsiya qilish va tarmoqqa qo'shilish, IP manzilini olish va internetga va birgalikdagi resurslarga kirishni ta'minlaydi.
MAC-manzilni filtrlash ushbu jarayonga qo'shimcha qatlam qo'shadi. Har qanday qurilmani tarmoqqa ulashdan oldin, yo'riqnoma qurilmaning MAC manzilini tasdiqlangan manzillar ro'yxatidan tekshiradi. Agar mijozning manzili yo'riqnoma ro'yxatida bo'lsa, odatdagidek kirishga ruxsat beriladi; Aks holda, unga qo'shilish bloklangan.
11-mavzu:
1 savol:
Axborotni himoya qilishni huquqiy usullarida huquqiy xaraktеrli masalalar ko’rib chiqiladi:
- kompyuter jinoyatchiligi uchun jazolash mе’yorlarini ishlab chiqish;
- dasturlovchilarni mualliflik huquqlarini himoya qilish;
- jinoiy va fuqarolik qonunchiligini, hamda kompyuter jinoyatchiligi sohasida sud ishini mukammallashtirish;
- kompyuter tizimlari ishlab chiquvchilar ustidan jamoat nazorati masalalari;
- bu masalalar bo’yicha mos xalqaro shartnomalarni qabul qilish va h.k.
Axborotni himoya qilishni tashkiliy choralari ko’rib chiqadi:
- kompyuter tizimlarini qo’riqlashni;
- xodimlarni tanlab olish;
- o’ta muhim ishlarni faqat bir kishi tomonidan olib borilishi holatlarini inkor qilish;
- tizimni, u ishdan chiqqanidan kеyin, ishlash qobiliyatini tiklash rеjasini borligi;
2 savol:
Tеxnik usullar (dasturli, apparatli va dastur-apparatli) kеlgusida yanada batafsil ko’rib chiqilishi uchun axborotni huquqiy va tashkiliy himoya qilishni ta’minlash masalalariga to’xtalib utamiz.
Axborot – huquq ob’еktidir. Kompyuter jinoyatchiligi uchun asboblar sifatida tеlеkommunikasiya va hisoblash tеxnikasi vositalari, dastur ta’minoti va intеllеktual bilimlar, ularni mukammallashgan sohalari nafaqatgina kompyuterlar, korporativ va global tarmoqlargina bo’lib kolmasdan, balki zamonaviy yuqori axborot tеxnologiyalari vositalari ishlatiladigan, katta xajmdagi axborotlar qayta ishlanadigan, masalan, statistika va moliya institutlari, faoliyatni istalgan sohasi bo’lishlari mumkin.
Istalgan muassasaning faoliyati aloqa kanallari bo’yicha axborotlarni olish, qayta ishlash, qarorlar qabul qilish, uzatish jarayonlarisiz mumkin emasdir. Bu jarayonlarni ta’minlaydigan barcha vositalar kompyuter jinoyatchiligi uchun asboblar hisoblanadi yoki asboblar sifatida ishlatilishi mumkin.
3-savol:
«Axborot, axborotlashtirish va axborotni himoya qilish to’g’risida» gi qonun fukarolarni axborotga konstitusion huquqini ta’minlash, uni ochiqligini va unga murojaat qilishlikni, fukarolar va tashkilotlar tomonidan qonunchilik, ijroiya va sud xoqimiyati organlari to’g’risidagi axborotni va boshqa axborotni olishni, jamoat va shaxsiy manfaatga ega bo’lgan ta’minlashga, hamda jamiyatda axborot bilan mulokot qilishga va axborotlashtirishni rivojlantirishga ko’maklashish uchun da’vat qiladi. Unda axborotni xujjalashtirish va uni axborot rеsurslarini ochiq va chеklangan murojaat qilish toifalariga tеgishligi, axborotga murojaat qilish bo’yicha mеxanizmlarni va vakolatlarni aniqlash, axborotni huquqiy himoya qilish tartibi masalalari, bu sohada buzg’unchiliklar uchun javobgarlikni o’rnatish mеxanizmlari masalalari aks ettirilgan.
Qonun bilan aniqlangan axborotni himoya qilish maqsadlari:
- o’g’irlashlarni, buzishlarni, chiqib kеtishlarni, qalbaqilashtirishlarni bartaraf etish;
- shaxsni, jamiyatni, davlatni xavfsizligini ta’minlash;
- axborotni yo’qotish, buzish, blokirovkalash bo’yicha taqiqlangan hara-katlarni bartaraf etish;
- shaxsiy sirni va shaxsiy ma’lumotlarni maxfiyligini saqlashga fuqarolarni konstitusiyaviy huquqlarini himoya qilish;
- davlat sirini, hujjatlashtirilgan axborotni maxfiyligini saqlash.
4-savol:
Davlat siriga davlat tomonidan himoya qilinadigan uning harbiy, tashqi siyosiy, iqtisodiy, razvеdka, kontrrazvеdka va tеzkor qidiruv faoliyati sohasidagi xabarlar tеgishli bo’ladi. Bu xabarlarning egasi va foydalanuvchisi davlatning o’zi bo’ladi, shuning uchun uning o’zi himoya qilish bo’yicha talablarni ilgari suradi va ularning boshqarilishini nazorat qiladi. Bu talablarni buzilishi barcha qat’iy qonunlar bilan jazolanadi.
Maxfiy axborot – hujjatlashtirilgan axborot bo’lib, uning huquqiy rеjimi davlat, tijorat, sanoat va boshqa jamiyat faoliyati sohasidagi harakat qilayotgan qonunchilikni maxsus mе’yorlari bilan o’rnatilgan. Egalari – muassasalar va tashkilotlar, ular bu axborotlarga ega bo’ladilar va u bilan amallar bajaradilar, hamda ular himoya qilish darajasini o’rnatadilar. Maxfiylikni buzilgan holatda ba’zi bir sanksiyalarni qo’llash quyidagi rasmiyatchiliklar oldindan bajarilgan hollardagina mumkindir:
- axborot haqiqatdan ham qimmatbaho bo’lishi kеrak;
- muassasa axborotga erkin murojaat qilishni inkor etish va uning maxfiyligini qo’riqlash uchun ma’lum bir choralarni ko’rishi kеrak;
- barcha xodimlar axborotning maxfiyligi to’g’risida ogohlantirilgan bo’lishi kеrak.
12-mavzu:
1 savol:
Xatarlarni boshqarish aniqlash, baholash va birinchi o'ringa qo'yishdir xatarlar (aniqlangan ISO 31000 kabi noaniqlikning maqsadlarga ta'siri) keyin noxush hodisalar ehtimolini yoki ta'sirini minimallashtirish, monitoring qilish va nazorat qilish uchun resurslarni muvofiqlashtirilgan va tejamli qo'llash.[1] yoki imkoniyatlarni maksimal darajada ro'yobga chiqarish uchun.
Xatarlar turli xil manbalardan kelib chiqishi mumkin, shu jumladan noaniqlik xalqaro bozorlar, loyihadagi muvaffaqiyatsizliklar tahdidlari (loyihalash, ishlab chiqish, ishlab chiqarish yoki hayot davrlarini ta'minlashning har qanday bosqichida), qonuniy majburiyatlar, kredit xavfi, baxtsiz hodisalar, tabiiy sabablar va ofatlar, dushman tomonidan qasddan qilingan hujum yoki noaniq yoki oldindan aytib bo'lmaydigan voqealar eng boshlang'ich sabab. Hodisalarning ikki turi mavjud, ya'ni salbiy hodisalar xavf sifatida tasniflanishi mumkin, ijobiy voqealar imkoniyat sifatida tasniflanadi. Xatarlarni boshqarish standartlar turli institutlar tomonidan ishlab chiqilgan, shu jumladan Loyiha boshqaruvi instituti, Milliy standartlar va texnologiyalar instituti, aktuar jamiyatlar va ISO standartlari.[2][3] Usullar, ta'riflar va maqsadlar risklarni boshqarish usuli loyihani boshqarish, xavfsizlik, muhandislik, sanoat jarayonlari, moliyaviy portfellar, aktuar baholash yoki jamoat salomatligi va xavfsizligi.
2 savol:
Maksvell tenglamalar sistemasi ko‘rinishida ilmiy jamoatchilik e'tiboriga havola qilgan. Ushbu tenglamalarga ko‘ra, elektromagnit to‘lqinlarning vakuumdagi tarqalish tezligi shunchalik muhim va fundamental qiymat bo‘lib chiqdiki, uning butun olam uchun universial konstanta ekanligi vajidan, fizikagi boshqa tezliklarni ifodalash uchun qo‘llaniluvchi v belgisi o‘rniga, ushbu tezlik uchun (ya'ni, elektromagnit to‘lqinlarning tarqalish tezligi uchun) alohida bir belgi - c qo‘llanilishi kerakligiga qaror qilindi
Ushbu kasfiyotdan keyin, Maksvell darhol shuni tushundiki, biz ko‘zlarimiz bilan koradigan oddiy yorug‘lik nurlari, ya'ni, ko‘rinuvchi yorug‘lik, tabiatda mavjud rang-barang elektromagnit to‘lqinlar xilma-xilligining atiga kichik bir qismi xolos ekan. Bu vaqtda ko‘zga ko‘rinadigan nurlar spektridagi yorug‘lik to‘lqinlarining to‘lqin uzunliklari allaqachon fanga ma'lum bo‘lib, ya'ni, binafsharang spektridan boshlab (400 nm) spektrning qizil qismi (800 nm) gacha bo‘lgan uzunlikka ega elektromagnit to‘lqinlarni odamzot bevosita, o‘z ko‘zi bilan tabiiy ravishda kuzatib kelayotgan edi. (nm - nanometr, ya'ni, 10−9 metr uzunlik).
3-savol:
Akustik kanal orqali ma'lumotni sizib chiqishdan himoya qilish - bu akustik maydonlar tufayli maxfiy ma'lumotlarning boshqariladigan hududdan chiqib ketish ehtimolini istisno qiluvchi yoki kamaytiradigan chora-tadbirlar majmui.
Ovoz balandligi o'lchagichlari ovoz yalıtımını himoya qilish samaradorligini aniqlash uchun ishlatiladi. Ovoz balandligi o'lchagich - tovush bosimining o'zgarishini tovush bosimi ko'rsatkichlariga aylantiradigan o'lchash moslamasi. Akustik nutqni himoya qilish sohasida analog ovoz balandligi o'lchagichlari qo'llaniladi.
O'qishlarning aniqligiga ko'ra, ovoz balandligi o'lchagichlari to'rt sinfga bo'linadi. Laboratoriya o'lchovlari uchun nol toifali tovush darajasi o'lchagichlari, birinchisi in-situ o'lchovlari uchun, ikkinchisi esa umumiy maqsadlar uchun ishlatiladi; Yo'naltirilgan o'lchovlar uchun uchinchi toifadagi ovoz balandligi o'lchagichlari qo'llaniladi. Amalda, akustik kanallarni himoya qilish darajasini baholash uchun ikkinchi toifadagi ovoz balandligi o'lchagichlari, kamroq tez-tez birinchisidan foydalaniladi.
Akustik immunitetni o'lchash mos yozuvlar tovush manbai usuli yordamida amalga oshiriladi. Namunaviy manba - ma'lum bir chastotada (lar) oldindan belgilangan quvvat darajasiga ega bo'lgan manba.
4-savol:
Axborotni elektromagnit kanallar orqali oqishdan himoya qilish uchun ushbu turdagi kanallar uchun umumiy qochqinlarni himoya qilish usullari va o'ziga xos usullar qo'llaniladi. Bundan tashqari, himoya choralari bunday kanallarning paydo bo'lish ehtimolini bartaraf etishga qaratilgan dizayn va texnologik echimlarga va ishlab chiqarish va mehnat sharoitida muayyan texnik vositalardan foydalanish shartlarini ta'minlash bilan bog'liq bo'lgan operatsionlarga bo'linishi mumkin.
Yon elektromagnit nurlanish va axborotni qayta ishlash va uzatishning texnik vositalariga shovqin ta'sirida axborot oqish kanallarining paydo bo'lishi uchun sharoit yaratish imkoniyatini mahalliylashtirish bo'yicha loyiha-texnologik chora-tadbirlar oqilona loyihalash va texnologik echimlarga qisqartiriladi, ular quyidagilardan iborat:
uskunalarning elementlari va agregatlarini ekranlash; elementlar va oqim o'tkazuvchi simlar orasidagi elektromagnit, sig'imli, induktiv birikmaning zaiflashishi;
5-savol:
Baholash natijalarini uyg'unlashtirish - bu baholashning turli xil yondashuvlaridan foydalangan holda olingan natijalarni tortish va taqqoslash yo'li bilan ob'ektni baholash ob'ektining yakuniy qiymatini olishdir. recommended by ROBOFOREX Выигрывай деньги каждый месяц! УЗНАТЬ БОЛЬШЕ Baholash ob'ektining umumiy qiymati - bu baholash ob'ekti qiymatining baholash tomonidan baholashning turli xil yondashuvlari va usullaridan foydalangan holda baholash ob'ekti qiymatini hisoblash natijalarini umumlashtirish natijasida olingan eng ehtimoliy qiymati. U bitta pul qiymati yoki eng ehtimoliy qiymat qiymatlari oralig'ida taqdim etilishi mumkin. Qoida tariqasida, baholash natijasida qo'llanilgan yondashuvlardan biri asosiy hisoblanadi, qolgan ikkitasi natijalarni sozlash uchun zarurdir. Bunda har bir yondashuvning muayyan vaziyatdagi ahamiyati va qo'llanilishi hisobga olinadi.
13-mavzu:
1-savol:
Menejment ilmi o’zining ko’p asrlik tarixiga ega. Bu jarayonlar mobaynida unda bir qancha konsepsiyalar ilgari surildi. Ularning ko’pchiligi o’sha davridayoq o’zini oqlolmadi, ba’zilari esa bugungi kungacha yashab kelmoqda. Bugungi kun korxonalarini menejmentsiz tasavvur qilib bo’lmaydi. Jamiyatda o’z o’rniga ega bo’lishni istagan har qanday korxona o’z menejment faoliyatiga alohida e’tibor bermoqda. Jahon sahnida yapon menejmenti, amerikan menejmenti kabi yuksak maktablar vujudga keldi. Mamlakatimizda ham bu sohada ham alohida e’tibor berilmoqda. O’zbekistonning har tomonlama rivojlanishi va uning jahon iqtisodiy hamjamiyatiga uyg’unlashuvi zamonaviy bilimlarni puxta egallangan mutaxasislarni tayyorlashni taqazo etadi. Bugungi kunda malakali menejerlar-sifat jihatidan yangi iqtisodiyotning namoyondalari hamma narsalarni hal etmoqda. Yangilikka intilish esa-menejerlik mazmun-mohiyatini ifoda etadi.
2-savol:
Mehnat xavfsizligi psixologiyasi - psixologik ilmning bir sohasidir. Ijtimoiy-tarixiy va aniq ishlab chiqarish sharoitiga, mehnat qurollariga, mehnatga o'qitish usullariga va ishlovchilarning shaxsiy psixologik sifatlariga bog’liq holda har xil turdagi mehnat faoliyatining pskologik afealliklarini o'rganadi.
Shuning uchun mehnat psixologiyasining o'rganish obyekti nafaqat mehnat faoliyati va mehnat xavfsizligi bo’lmasdan, balki mehnatkashlarning shaxsiy afealliklari, qisman - uning kasbiy qobiliyatlari va mehnat faoliyati amalga oshiriladigan, mehnatdagi shaxslararo munosabatlar, predmetlar, qurollar, mehnat ozuqalari ishlab chiqarishga o'qitishning usullari hisoblanadi.
Mehnat psixologiyasining asosiy masalasi - mehnat faoliyatining yengil, xavfsiz bo'lishiga, uning katta xursandchilik olib kelishiga, korxonalardagi insoniy munosabatlar garmonik va aktiv bolishigayordam berishdir.
Mehnat xavfsizligi psixologiyasi inson faoliyati xavfsizligir ta'minlash bo'yicha tadbirlar tizimida muhim zvenoni tashkil qiladi.
Zamonaviy ishlab chiqarishlarda buzilish va jarohatlanish muammolarini faqat injenerlik usullari bilan yechish mumkin emas.
3-savol:
Oʻzbekistonda I.t. tizimi 20-asrning 20-y.lari boshidan shakllana boshlangan.
Oʻzbekiston Respublikasi mustaqillikka erishganidan soʻng 90-y.lar boshidan bozor munosabatlariga oʻtish va ijtimoiy-iqtisodiy tizimni isloh qilish davrida aholini, ayniqsa no-chor guruxlarni aniq manzilli va maqsadli ijtimoiy himoya qilish tizimi barpo etildi, pensiya jamgʻarmasi, ijtimoiy nafaqalar, pensiyalar va nafaqalar indeksatsiyasi kabi tushunchalar va tuzilmalar amal qila boshladi.
Oʻzbekiston Respublikasining "Fuqarolarning davlat pensiya taʼminoti toʻgʻrisida"gi 1993 y. 3 sent. dagi Qonu-nida pensiyalar miqdori mehnat sta-ji va oʻrtacha ish haqita yanada uzviy bogʻlandi. Pensiya va ijtimoiy nafaqalar tushunchalariga aniqpik kiritilib, pensiya — mehnat stajiga koʻra qoʻlga kiritilgan huquq, ijtimoiy nafaqa esa muhtojlarga davlat tomonidan koʻrsatiladigan yordam deb belgilab qoʻyildi. I.t.ning anchagina qismi ayrim toifadagi fuqarolarga imtiyozlar berish, ularni umumiy qoidalarning talablari va majburiyatlaridan toʻliq yoki qisman ozod qilishdan iborat.
14-mavzu :
1 savol:
Avtomatlashtirilgan bank tizimida axborotni muhofaza qilish to`q`risida. O‘zbekiston Respublikasining qonuni. Toshkent shahri, "O`zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to`plami", 2006 yil, 14-son, 112-modda.
112. O‘zbekiston Respublikasi mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirining 2010-yil 27-oktabrdagi 177-B-son buyrug‘i (ro‘yxat raqami 2177, 2011-yil 5-yanvar) (O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami, 2011-y., 1-2-son, 12-modda) bilan tasdiqlangan Tibbiyot texnikasidan foydalanish, montaj qilish, texnik xizmat ko‘rsatish va ta’mirlashda mehnatni muhofaza qilish qoidalarining 189-bandidagi “qonun” degan so‘z “qonunchilik” degan so‘z bilan almashtirilsin
.2 savol:
1. Belgilansinki, O‘zbekiston Respublikasi Davlat xavfsizlik xizmati axborotni kriptografik muhofaza qilish sohasida yagona davlat siyosatini amalga oshiruvchi va mahsulotlar (xizmatlar)ni sertifikatlashni ta’minlovchi vakolatli organ hisoblanadi.
2. Quyidagilar Davlat xavfsizlik xizmatining axborotni kriptografik muhofaza qilish sohasidagi asosiy vazifalari etib belgilansin:
(2-bandning birinchi xatboshisi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018-yil 5-iyundagi PF-5456-sonli Farmoni tahririda — Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi, 07.06.2018-y., 06/18/5456/1316-son)
axborotni kriptografik muhofaza qilish vositalari va tizimlarini rivojlantirish hamda foydalanish sohasidagi strategik ustuvor yo‘nalishlarni zamonaviy talablar va standartlarga muvofiq ravishda shakllantirish va amalga oshirish;
axborotni kriptografik muhofaza qilishni standartlashtirish, sertifikatlash va litsenziyalash, bu sohadagi normativ-huquqiy bazani takomillashtirishni ta’minlash;
axborotni kriptografik muhofaza qilish sohasida ilmiy-tadqiqot ishlarini tashkil etish va yuqori malakali kadrlarni tayyorlash, axborotni kriptografik muhofaza qilishning mahalliy vositalarini ishlab chiqish.
3. Belgilab qo‘yilsinki, quyidagilar:
davlat sirlaridan iborat bo‘lgan ma’lumotlar bayon etilgan axborotni;
davlat tashkilotlarining mulki hisoblangan maxfiy axborotni;
tashkilotlar tomonidan tovarlar va xizmatlarni davlat tashkilotlari ehtiyojlari uchun yetkazib berishda ularning idoraviy mansubligi va mulkchilik shaklidan qat’i nazar, maxfiy axborotini kriptografik muhofaza qilishda foydalaniladigan axborotni kriptografik muhofaza qilish vositalari, shu jumladan xorijda ishlab chiqarilgan vositalari majburiy ravishda sertifikatlashtirilishi shart.
4. Quyidagilar:
O‘zbekiston Respublikasida axborotni kriptografik muhofaza qilish to‘g‘risidagi nizom 1-ilovaga* muvofiq;
3-savol:
Hozirgi kunda dunyo miqyosida axborot texnologiyalarining jadal sur’atlar bilan rivojlanib borishi axborotlarning noqonuniy tarqalishi, o‘g‘irlanishi, noqonuniy tarzda axborotga egalik qilib, yolg‘on axborotga o‘zgartirib qo‘yilishi kabi bir qator dolzarb masalalarni ham kelib chiqishiga sabab bo‘lmoqda.
Internet tarmog‘i joriy qilinganidan boshlab, axborotni o‘g‘irlash, axborot mazmunini buzib qo‘yish, avval qo‘lga kiritilgan uzatmalarni qayta uzatish, jo‘natmalarni ruxsat etilmagan yo‘l orqali jo‘natish hollari ortdi. 
4-savol:
Axborotni himoya qilish – axborotga tabiiy yoki sun’iy tusdagi tahdidlarning ta’sir qilishi sharoitida ushbu axborotning butligi, konfidensialligi, ishonchliligi, haqiqiyligi va undan foydalana olish mumkinligini ta’minlovchi usullar va vositalarning yig‘indisi.
Axborot xavfsizligini ta’minlash usullarini 4 ta asosiy sinfga ajratish mumkin.
• tashkiliy usul;
• huquqiy usul;
• apparat-dasturiy usul;
• kriptografik usul.
Kriptografiya – axborot mazmunini undan ruxsat etilmagan tarzda foydalanishdan muhofaza qilish, uni buzib ko‘rsatish imkoniyatining oldini olish maqsadida axborotni o‘zgartirish prinsiplari, vostilari va usullarini o‘rganadigan ilmiy fan.
Axborotni himoya qilishning kriptografik usullari – bu shifrlashning maxsus usuli bo‘lib, ma’lumotni kodlash orqali kalitsiz ochib bo‘lmaydigan holga keltirishdir. Kriptografik himoya usuli, bevosita eng ishonchli himoya usuli xisoblanibgina qolmay balki, axborotni o‘zini o‘zi himoyalanishi, axborotga kirish imkoni yo‘qligidir (masalan, ma’lumot tashuvchi qurilma o‘g‘irlanganida ham undagi shifrlangan faylni o‘qib bo‘lmasligi). Himoyaning bunday usuli dasturlar yoki dasturiy paketlar ko‘rinishida amalga oshiriladi.
Shuni ham ta’kidlab o‘tish joizki, kriptografiyaning eng sodda usuli bu kodlash hisoblanadi. Tarixdan bizga ayon, qadimda insoniyat kodlashning “Sezar”, “o‘rin almashtirish” va boshqa usullardan foydalanishgan. Lekin hozirgi zamonaviy kriptografiya avvalgisidan tubdan farq qiladi.
15-savol:
1 savol:
Virtual ta’limni boshqaruvchi tizimlarning funktsiyalari va MOODLE
tizimining asosiy xususiyatlari
Virtual ta’limni boshqaruvchi tizimlarning funktsiyalari
Axborot kommunikatsiya texnologiyalarini masofaviy ta’limda qo’llash asosan
ikki xil ko’rinishda amalga oshiriladi. Birinchi sharti bu texnik jihozlar bo’lsa, ikkinchi sharti esa maxsus dasturiy ta’minotlar bilan ta’minlanganligidir.
Texnik jihozlar bilan ta’minlanganlik: kompyuterlar, tarmoq qurilmalar i,
yuqori tezlikdagi Internet tarmoqlari, videokonferentsiya jihozlari va hokazo.
Dasturiy ta’minotga: mavjud qurilmalarni ishlatadigan dasturiy ta’minotlardan tortib, shu soha uchun mo’ljallangan dasturlar to’pami kiradi.
So’nggi yillarda G’arbda ta’lim tizimini boshqarishda qo’llanilib kelinayotgan Internet yoki Intranet tarmog’i orqali elektron shakldagi ta’lim turi e-learning
(elektron ta’lim) atamasi bilan kirib keldi. Elektron ta’lim – axborot kommunikatsiya texnologiyalari asosidagi ta’limning turli ko’rinishlarini anglatuvchi keng
2-savol:
Test tuzayotganda awal qanday maqsad qo'ymoqchisiz, ya’ni o'quvchi, talaba shu mavzuda nimalarni bilishi zarurligidan kelib
chiqib, savol yoki topshiriq tanlaymiz.
Navbatdagi bosqich, unga to'g'ri javob topish. O'qituvchi test tuzar ekan, awaldvn tanish, javoblari unga ayon masala bo'lishi yoki yangi, o'rganilishi zarur masala bo'lishi mumkin. Har ikki holda ham aniq, asoslangan, to'g'ri javob topish uchun zarur ada- biyotlarni o'rganishi, ular asosida uning to'g'riligiga qanoat hosil qilgach, javobni yozishi kerak.
To'g'ri javobimiz, xo'jalik yurituvchi subyektlarning barcha muomalalarini yoppasiga va uzluksiz hujjatlar majmuasida aks etti- rishdir. Ayrim o'quv adabiyotlarida hujjatlashtirish barcha xo'jalik muomalalariga tuziladigan hujjatlar majmuasi deb yozilgan. Lekin hujjatlashtirish bu jarayon bo'lgani uchun bizningcha oldingi javob ikkinchisiga qaraganda hujjatlashtirishning mohiyatini to'laroq aks ettiradi. Shuning uchun uni to'g'ri javo sifatida qabul qilamiz. U holda testimiz ikkinchi bosqichda quyidagicha ifodalanadi:
3-savol:
Yozma nutq fikrni har tomonlama o'ylash, aniq ifodalashga, har bir so‘zni o‘mida ishlatishga o'rgatadi.
Yozma ishni o'rganilayotgan mavzu bo'yicha boshlash kerak. Belgilangan vaqt 10—15 daqiqa. Dastlab, o'quvchi-talabalar xayol- lariga shu mavzu bo'yicha nima kelsa, shuni yozishadi. Buning uchun ularni koyimaslik kerak.
O'qituvchi yozma ishlarni yig'ib olib talabalarning intellektual darajasi, mavzuni o'zlashtirishlarini aniqlaydi.
Dars o'tishning yangi uslublari orasida esse yozish ham o'ziga xos o'rin egallab borayapti. U, ayniqsa, yakuniy nazorat ishi yozish uchun tajriba to'plashda qo'l keladi.
Esse (fransuzcha — ESSAI - tajriba, xomaki reja) — mual- lifning individual pozitsiyasini alohida ajratib ko'rsatish orqali erkin, ko'pincha, paradoksal bayon qilishga yo'naltirilgan fal- safiy-estetik, adabiy-tanqidiy, badiiy-publitsistik adabiyot.
Nobel mukofoti laureati V. V. Leontevning «Экономические эссе теории исследования, факты и политика» kitobi nashrdan chiqqach, iqtisodiy mavzularda ham esse yozishga e’tibor berila boshlandi.
Bu usuldan keyingi paytlarda, talabalarni iqtisodiy fikr yuri­tishga o'rgatish va bilimini baholashda keng qo'llanilmoqda.
Asoslangan esse. Bunday esse qo'yilgan savolga asoslangan javob mavjud bo'lgan yozma ishdir. Muallif muayyan pozitsiyaga ega, u o'z nuqtayi nazarini ishonchli dalillar bilan asoslaydi va uni himoya qiladi, o'z pozitsiyasini quwatlash uchun bir qator dalil- larni taqdim etadi. Maqsad muallif o'zi bildirgan fikrga boshqalarni ham ishontirish, qo'llab-quwatlashga undashdir.