|
Agregat tushunchasi- (lot. aggrego – birlash-tiraman, ulayman) – 1) texnikada ma-shina yoki mashinalar majmuining bir xillashtirilgan, yiriklashtirilgan uzeli; alohida vazifalarni mustaqil bajaradi, oʻzaro almashinuvchan boʻladi, mas, ichki yonuv dvigatellari, avtomobillarning oldingi va ketingi koʻpriklari, elektr dvigatellar, nasoslar va boshqa Ba’zan 2 va undan ortiq mashinalar majmui ham A. deb ataladi (qarang Agregatlash); 2)petro-grafiya va mineralogiyada – togʻ jinslari tarkibidagi minerallar yigʻindisi. Donachalarining shakli va tarkibi boʻyicha xillarga hamda sementlangan, yumshoq, gʻovak, zich, sertuproq xillarga boʻlinadi.
2. Taniqli olim F.Mishkenning fikriga ko‘ra Markaziy bank pul agregatlarining qisqa muddatli davriy orqalidagi o‘sishini e‘tiborga olmasligi lozim, chunki pul agregatlarining qisqa davrda o‘sishi mavsumiy omillar ta‘sisirida bo‘ladi. Shuning uchun pul massasining yillik o‘sish sur‘atlarini nazorat qilish lozim.
Sanoati rivojlangan mamlakatlarning moliya statistikasida pul massasini
aniqlashda quyidagi asosiy pul agregatlari to‘plamidan (guruhidan) foydalaniladi:
1.agregati – muomaladagi naqd pullar (banknotalar, tangalar) va joriy bank schyotlaridagi mablag‘larni o‘z ichiga oladi;
2.agregati – M-1 agregati va tijorat banklaridagi muddatli va jamg‘arma qo‘yilmalaridan (to‘rt yilgacha) tarkib topgan;
3.agregati – o‘z ichiga M-2 agregati va ixtisoslashgan kredit muassasalaridagi jamg‘arma qo‘yilmalarini kiritgan;
4.agregati – M-3 agregati hamda yillik tijoriy banklarining depozitli sertifikatlaridan iborat.
AQSh da pul massasini aniqlash uchun 4 ta pul agregati, Yaponiya va Germaniyada – 3 ta, Angliya va Frantsiyada – ikkita pul agregatidan foydalaniladi.
Pul massasi tarkibi va dinamikasini tahlil qilish Markaziy bank tomonidan to‘g‘ri pul-kredit siyosati olib borishda muhim ahamiyat kasb etadi. Rossiya Federatsiyada muomaladagi jami pul massasi hisob-kitobi uchu quyidagi pul agregatlari qo‘llaniladi.
M-O agregati – naqd pullar;
1.Agregati – M-O agregati va hisob-kitob, joriy va boshqa schyotlar (maxsus schyotlar, kapital qo‘yilmalar schyotlari, akkreditiv va chek schyotlari,
Frederic S.Mishkin. The economics of money, banking and financial markets. Pearson Education Limited pp. 2013. pp. 379-403 mahalliy byudjet schyotlari, byudjet, kasaba, uyush-malari, jamoat va boshqa tashkilotlarning schyotlari, davlat sug‘urta mablag‘lari, uzoq muddatga kreditlash fondi) dagi mablag‘lar ti-jorat banklariga qo‘yilmalar va jamg‘arma banklaridagi talab qilib olinadigan depozitlarning yig‘indisiga teng;
agregati – M-1 agregati va jamg‘arma banklaridagi muddatli qo‘yilmalardan iborat;
agregati – M-2 agregati hamda depozitli sertifikatlar va davlat zayomobligatsiyalari yig‘indisidan iborat. Pul massasi tarkibini uning harakatiga qarab ikkiga bo‘lish mumkin, ya‘ni pul massasining aktiv qismi – bu pul mablag‘larining xo‘jalik faoliyatidagi turli xil shakldagi hisob-kitoblarni olib borish bilan bog‘liq qismi va ikkinchisi passiv qism jamg‘ar-madagi pullar va hisob raqamlardagi qoldiqlar hisoblanadi.
3. Pulning aylanish tezligi – pul muomala va to’lov vositasi sifa-tida amal qilgandagi uning harakat ko’rsatkichidir. Uning miqdori ni hisoblash qiyin, shuning uchun uni hisob-kitob qilishda bil-vosita ma‘lumotlardan foydalaniladi.
Sanoati rivojlangan mamlakatlarda asosan pul aylanish tezligi o’sishining ikki ko’rsatkichi hisoblanadi:
daromadlar aylanmasi pulning muomalada bo’lish tezligi ko’rsatkichi. Bu ko‗rsatkich yalpi milliy mahsulot (yamm) yoki milliy daromadning pul massasiga, aniqrog‗i M-1 yoki M-2 pul agregatiga nisbati bilan aniqlanadi. Bu ko’rsatkich pul muomalasi va iqtisodiy rivojlanish jarayoni orasidagi o‗zaro aloqadorlikni korsatadi;
tolov aylanmasida pulning aylanuvchanlik ko‗rsatkichi. Bu korsatkich joriy bank hisob raqamlari bo’yicha o‗tkazilgan mablaglar yigindisining pul massasi o’rtacha qiymatiga nisbati sifatida aniqlanadi.
Pulning aylanish tezligi o’zgarishi umumiqtisodiy (iqtisodiyot-ning davriy rivojlanishi, iqtisodiy o’sish, narxlar sur‘atlari), ham to’la monetar (to’lov aylanmasi tarkibi, kredit operatsiyalari va o’zaro hisob-kitoblarning rivojlanishi, pul bozorida foiz stavka-larning darajasi va h.k. lar) omillariga bog’liq. Pul aylanishining tezlashuviga metall pullarning kredit pul-lar bilan almashishi, o’zaro hisob-kitoblar tizimining rivojla-nishi, banklar ishiga EHMning kiritilishi, pullik hisob-kitob-larda elektron vositalarning ishlatilishi yordam beradi. Pul qadrsizlangan hollarda iste‘molchilar pullarining to’lov qobiliyatini saqlab qolish uchun ko’proq tovarlar ko’proq xarid qiladilar. Bu esa pul aylanishini tezlashtiradi. Boshqa ko’rsatkichlar o’zgarmas bo’lganida pul aylanishiningtezlashishi pul massasi oshishini bildiradi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
