Gumanitar fanlar fakukleti ” O’zbek tili va adabiyoti yo’nalishi talabasi Ismadiyorov Qobiljonning Tilshunoslik asoslari fanidan tayyorlagan

Unli tovush: o‘pkadan chiqayotgan havo oqimining og‘iz bo‘shlig‘ida hech qanday to‘siqqa uchramay chiqishidan hosil bo‘ladigan tovush unli hisoblanadi.

Unli tovushlar oltita: a, i, e, u, o‘, o.

Unlilar lab ishtirokiga ko‘ra ikki xil bo‘ladi:

1. Lablangan unlilar: o, u, o‘

2. Lablanmagan unlilar: a, i, e.

Urg‘u ikki xil bo‘ladi: so‘z urg‘usi va gap urg‘usi.

1. 
   So‘z urg‘usi. So‘zdagi ma’lum bir unlining (yoki bo‘g‘inning) cho‘ziqroq, ajratib, ta’kidlab aytilishidir. O‘zbek tilidagi so‘z urg‘usi ko‘chuvchan xarakterga ega bo‘lib, asosan so‘zning oxirgi bo‘g‘iniga tushadi: gul-gulzor-gulzorlar-gulzorlarimiz-gulzorlarimizni. So‘zga qo‘shimcha qo‘shilishi bilan urg‘u ko‘chib boraveradi. Lekin barcha qo‘shimchalar ham urg‘u olavermaydi.
   

Quyidagi qo‘shimchalar urg‘u olmaydi:

1. Birinchi darajali shaxs-son qo‘shimchalari: -man, -san, -dir, -miz, -siz. Masalan, o‘quvchiman, bolaman, yaxshisiz.

2. Sonlardagi-ta, -tacha qo‘shimchalari, ravish yasovchi-cha qo‘shimchasi urg‘u olmaydi: o‘nta, yigirmata, beshtacha, mardlarcha.

3. -dek, -day qo‘shimchalari ham urg‘u olmaydi: qordek, oydek, shishadek.

4. Fe’lning bo‘lishsiz shakli -ma ham urg‘u olmaydi: kelmadi, olmagan, aytmadi.

5. Qo‘shimcha holidagi yuklamalar urg‘u olmaydi: qizgina, keldi-yu.

Ba’zi so‘zlarda urg‘u oxirgi bo‘g‘inga tushmaydi: ammo, doim, afsuski, hatto, xuddi, albatta, balki, hamma, texnika, hamisha, kofe. Bunday holat o‘zlashgan (boshqa tillardan kirgan ) so‘zlarda kuzatiladi. So‘z urg‘usi ma’no farqlash uchun ham xizmat qiladi. Masalan: olma (meva)-olma (fe’l), etik (kiyim)-etik (fan), atlas (xarita)-atlas (ko‘ylak), hozir (payt)-hozir (tayyor), yangi (kitob)-yangi (payt), qo‘llar (ot)-qo‘llar (fe’l), qishloqcha (ot)-qishloqcha (ravish), o‘quvchimiz-o‘quvchimiz.

Demak, so‘z urg‘usi so‘zdagi biror bo‘g‘inni ajratib, ta’kidlab aytish va ma’no farqlash uchun xizmat qiladi.

2. Gap urg‘usi «mantiqiy urg‘u», «logik urg‘u», «ma’no urg‘usi» kabi terminlar bilan yuritiladi. Gap urg‘usi gapdagi biror so‘zning ta’kidlab, ajratib aytlishidir: Biz kecha sayohatga bordik. Biz sayohatga kecha bordik. Kecha sayohatga biz bordik.

Gap urg‘usini olgan bo‘lak kesimdan oldin ( kesim oldida) keladi.