Gulyamov saidahror saidahmedovich raqamli iqtisodiyotda blokcheyn texnologiyalari

 
Amaliy mashqlar 
Kriptovalyutalar bilan ishlash amaliyotini kriptoolamda juda ma’lum va 
mashhur bo’lib ketgan bitkoin kriptovalyutasi misolida ko’rib chiqib, uni tavsif 
etamiz. Chunki qandaydir turdagi demonstratsion amaliyot bo’lmasa, bu 
ko’pchilikka unchalik tanish bo’magan olamda ishlashni tushunish ancha muncha 
murakkabroq bo’ladi. Bitkoin tarmog’iga ulangan har qanday foydalanuvchi unda 
o’zining 34 ta raqam va simvoldan iborat bo’lgan bitkoin manzilini va unga mos 
bo’lgan 64 ta raqam va simvoldan iborat bo’lgan yopiq kalitini generatsiya qila 
oladi. Bunday bitkoin manzillardan biri quyida keltirilgan: 
12A3rdfgDfhgJkgRe4F6zrHHTer45HHDfSFg 
Ushbu manzilga mos bo’gan yopiq kalit esa quyidagicha bo’ladi: 
Qwfdg354JJfshridg2F12A3rdfgDfhgJkgRe4F6zrHHTer45HHDfSFg4KskS
FgERT176Ge4Gs 
Huddi shu yopiq kalit egasigina yuqorida ko’rsatilgan manzildan birkoinlarni 
jo’nata oladi. Har bir bitkoin manzilga faqat bittagina yopiq kalit mos keladi va 
ular o’ta murakkab matematik formulalar orqali o’zaro bog’langan. Manzilni 
bilgan xolda unga mos bo’lgan yopiq kalitni topish nazariy jihatdan ham, 
amaliy jihatdan ham mumkin emas. Bitkoin tarmog’ining har qanday 
foydalanuvchisi mustaqil ravishda va tekinga istalgan sondagi bitkoin manzillar 
va yopiq kalitlarni yaratishi mumkin. Mumkin bo’lgan manzillarni juda ham 
ko’plab variantlari bo’lgani uchun ikki marta bir hil manzilni generatsiya qilish 
ehtimolligi deyarli nolga tengdir.
Misol uchun, Ravshan ismli tarmoq ishtirokchisi o’z yopiq kaliti yordamida
bu yopiq kalitini hech kimsaga bildirmasdan turib, o’zining bitkoin manzilidan 
istalgan bitkoin manzilga pullar jo’natishi mumkin. Buning uchun u o’z 
kom’yuterida kerakli tranzaktsiyani hosil qiladi va uni yopiq kalit bilan 
imzolaydi. Bu tranzaktsiyani tarmoqqa jo’natishdan avval Ravshanning 
komp’yuteridagi bitkoin-dastur ushbu ma’lumotni bir qancha matematik 

---

369 
formulalar yordamida qayta ishlaydi va natijada raqamli imzo deb ataladigan 
mahsus kodni generatsiya qiladi. Bu jarayon Ravshanning komp’yuteri 
tarmoqqa ulanmagan bo’lsa ham avtomatik tarzda bajarilaveradi. Raqamli imzo 
tranzaktsiya va yopiq kalitlarning konkret juftligi uchun unikal bo’ladi va u 
bank chekidagi imzoga o’xshab ketadi. Shundan so’ng Ravshan raqamli imzoni 
tranzaktsiya bilan birgalikda bitkoin tarmoqqa jo’natadi. Ravshanning raqamli 
imzosini olgan komp’yuterlar unga mos bo’lgan yopiq kalitni topa olmaydilar, 
chunki raqamli imzo yaratilayotganda juda ham murakkab matematik 
formulalar yordamida hisob kitoblar bajarilgan. Ammo Ravshanning raqamli 
imzosi va uning bitkoin manzilidan foydalangan xolda raqamli imzo 
Ravshanning adresiga mos bo’lgan yopiq kalit yordamida yaratilganiga ishonch 
hosil qilish mumkin. Shunday qilib, tranzaktsiyaning ikkala tomonida ham 
kriptografik operatsiyalar bajariladi: bir tomonda raqamli imzo hosil qilinsa, 
ikkinchi tomonda raqamli imzo tekshiriladi. Bitkoin-tarmoqning barcha 
tugunlari barcha tranzaktsiyalarni tekshirishlari lozim, chunki bu ishni bajarish 
uchun hech qanday boshqa markaziy organning o’zi mavjud emas. 
Ravshanning haqiqiy yopiq birkoin manzili borligiga ishonch hosil qilinganidan 
so’ng, komp’yuter tizimi ushbu manzilda jo’natilish uchun mo’ljallanilgan 
pullar bormi yoki yo’qligini tekshiradi. Buning uchun tugunlar Ravshan 
ko’rsatgan manzildagi oldingi barcha bitkoin-tranzaktsiyalarning yozuvlarini 
skanirovka qiladilar. Bitkoin tarmoqning yaratuvchisi Satoshi Nakamoto ham 
agar tugunlar tranzaktsiyalarni ular olingan zahoti yozib qo’salar, jiddiy 
muammolar paydo bo’lishini yaxshi tushungan. Chunki har bir tranzaktsiya 
haqidadi ma’lumot bir tugunlarga oldinroq va boshqalariga keyinroq kelgandan 
so’ng, har bir manzilda saqlanayotgan bitkoinlar soni bo’yicha 
tushunmovchiliklar paydo bo’lishi mumkin. Tarmoq sinxronizatsiyasi 
muammosini hal qilish uchun Satoshi tarmoqning har bir tuguni ishtirok etishi 
mumkin bo’lgan mug’ombirona konkurs o’tkazilishi tashkil etishini taklif qildi. 
Konkursda ishtirok etayotgan tugunlar eng so’nggi tranzaktsiyalarni bloklar deb 
ataladigan ruyhatlarga yig’adilar. Blok hosil qilinganidan so’ng, unga mahsus 

---

370 
kriptografik xesh-funktsiya 
SHA 256
ni qo’llaydilar. Bu xesh-funktsiya istalgan 
qiymatga ega bo’la oladi va ularning asosida unikal 64-razryadli qiymatni 
generatsiya qiladi. Konkurs ishtirokchilari esa boshida bir qancha nollar bo’lgan 
xesh-funktsiyali blok tuzishga harakat qiladilar. Masalan, agarda konkurs 
shartlari bo’yicha boshida beshta nolli xesh-funktsiya topish talab qilinsa, u 
xolda quyida keltirilgan ikkita xesh konkursda g’alaba keltira olar edi: