|
Son
|
SHaxs
|
Affikslar
|
Misollar
| |
|
B
I
R
L
I
K
|
I -shaxs
|
-m
-ïm/-im
-um/-üm
|
ata-m, kishi-m
at-ïm, til-im
og’(u)l-um, sөz-üm
|
II shaxs
|
-ң
-ïң/-iң
-uң/-üң
|
ata-ң, kishi-ң
at-ïң, til-iң
og’(u)l-uң, sөz-üң
|
III shaxs
|
sï/-si
-ï/-i
|
ata-sï, kishi-si
og’(u)l-ï, sөz-i
|
K
O’
P
L
I
K
|
I shaxs
|
-mïz/-miz
-ïmïz/-imiz
-umïz/-ümiz
-umuz/-ümüz
|
ata-mïz, kishi-miz
at-ïmïz, til-imiz
og’(u)l-umïz, sөz-ümiz
og’(u)l-umuz, sөz-ümüz
|
II shaxs
|
ңïz/-ңiz
-ïңïz/-iңiz
-uңïz/-üңiz
-uңuz/-üңüz
|
ata-ңïz, kishi-ңiz
at-ïңïz, til-iңiz
og’(u)l-uңïz, sөz-üңiz
og’(u)l-uңuz, sөz-üңüz
|
III shaxs
|
-larï/-lәri
|
Ata-lar-ï, kishi-lәr-i
at-lar-ï, til-lәr-i
og’ul-lar-ï, sөz-lәr-i
|
Otlarning yasalishi
1-ilova
TAHLIL UChUN MATN
KULTEGIN KICHIK BITIKTOSHI TRANTSKRIPTSIYASI
1. Təңritəg təңridə bolmush Türk bilgə qag‘an bu өdkə {Xь. bөdkə} olurtum, sabïmïn tөkəti əshidgil {X. əmid}! ulïyu inyigünüm, og‘lanïm, birki ug‘ushum budunum bəriyə shadapït bəglər yïraya tarqat buiruq bəglər, otuz…….
2. Toquz Og‘uz bəgləri buduni bu sabïmïsh ədgüti əshid! Qatïg‘dï tiңlə! Ilgərü kün tog‘suqiңə, bərigərü kün ortusïңaru, qurïg‘aru kün batsïqiңə yïrg‘aru tün ortusïңaru anda ichrəki budun uqup (qup?) maңa kөrür. (M)ən bunda bu(dun) aqup (qup?) əttim. Ol matï ayïg‘ yoq Türk qag‘an Үtükən yïsh olursar əltə buң yoq ilgərü Shanduң yazïqa təgi sülədim, taluiqa kichig təgmədim, bərigərü Toquz -ərsənkə təgi sülədim, Tünütkə kichig təgmədim, qurïg‘aru Yənchü ügüz kəchə Təmir-qapïg‘qa təgi sülədim, yïrg‘aru Yər-bayïrqu yəriңə təgi sülədim. Buncha yərkə təgi yorïttïm. Үtükən yïshta yəg idi yoq ərmïsh, əl tutsïq yər Үtükən yïsh ərmïsh. Bu yərdə olurup Tabg‘ach budun birlə tüzültüm. Altun, kümüsh, əsigəti, qutai buңsïz ancha bərur Tabg‘ach budun sabi süңük ag‘ïsi yïmshaq ərmish. Süchüg sabïn yïmshaq ag‘ïn arïn ïraq budunug‘ ancha yag‘ïtïr ərmïsh, yag‘ru qonduqta kəsrə, ayïg‘ bilig anda өyür ərmish, ədgü bilgə kishig ədgü alp kishig yorïtmaz ərmïsh, bir kishi yaңïlsar ug‘ïshi buduni bishükiңə təgi qïdmaz ərmish. Süңüg sabiңə yïmshaq ag‘ïsiңə arturup өküsh türk budun өltüg. Türk budun olsükiң! bəriyə Chug‘ay yïsh tөgültün yazï qonayin təsər Türk budun өlsikiң! Anda ayïg‘ kiji ancha bushg‘urur ərmish: «ïraq ərsər yablaq ag‘ï bərür, yag‘uq ərsər ədgü ag‘ï bərür» təp ancha bushg‘urur ərmish. Bilig bilməz kishi ol sabïg‘ alïp yag‘ru barïn өküsh kishi өltüg. Ol yərgərü barsar Türk budun өltəchi-sən, Үtükən yər olurup arqïp tərkish ïsar nəң buңag‘ yoq Үtükən yïsh olursar bəңü əl tuta olurtachï-sən. Türk budun toq arïq-oq-sən, achsar tos(s)uq өməz-sən, bir todsar achsïq өməz-sən. Türk budun toq arïq-oq-sən, achsar tos(s)uq өməz-sən, bir todsar achïq өməz-sən. andag‘ïңïn üchün əgitmish qag‘anïңïn sabin almatin yər sayu bardïq aqup anda alqïndïg‘, arïltïq. Anda qalmïshi yər sayu aqup (qup?) turu өlü yorïyur ərtig. Təңri yarïlqaduqin üchün inim (izim?) qutum bar üchün qag‘an olurtum. Qag‘an olurup yog‘ chïg‘ai budunug‘ aqup (qup?) qobarttïm, chïg‘ay budunug‘ bay qïltïm, az budunug‘ өküsh qïltïm. Az bu sabïmda əgidə barg‘u Türk bəglər budun bunï əshidiң! Türk budunug‘ tərip əl tutsuquңïn bunda urtum, yaңïlïn өlsüküңin yəmə 11 bunda urtum, nəң nəң sabïm ərsər bəңü tashqa urtum. Aңar kөrü biliң! Türk matï budun bəglər bөdgə kөrügmə bəglərg(ər)ü – (ərü) yaңïltachï-siz.
(Ka) Mən b… (Tabg‘a)ch qag‘anda bədizchi kəlürtim, bədiztim. Məniң sabïmïn sïmadï. 12 Tabg‘ach qag‘anïң ichrəki bədizchig ï(t)tï. Aңar m(ən t)ash barq yarturtum, i(ch)i(n) tashin adïnchïg‘ bədiz urturtum, tash toqïttïm. Kөңül-təki sabïmïn ol… … a tatïңa təgi bunï kөrü biliң bəңü tash 13 toqïttïm, yoq ərsər matïqa ərig yərtə ərsərinchə ərig yərtə bəңü tash toqïttïm, bitidim. Anï kөrüp ancha biliң! Ol tash… dïm bu bitig bitigmə atïsi Yollug‘-t(əgin)…
(Xv) üch(ün) (11) kөzөn kөrmədük qulqaqïn əshidmədük budunumïn ilgərü Kït(ai) Tat(abï)… bərigərü Tab(gach)qa, qurïg‘aru … (altu)nin, өrüң kümüshin, qïrïg‘ ag‘ïlïg‘ qutayïn, əkinlir əsigətisin өzlək atin, adg‘ïrin, qara k(ishin), (12) kөk təyiңip Türkümə budunuma qazg‘anu bərtim, əti-bərtim… buңsïz qïlïnmïsh өzə təңri ərklir… az budu(n) … ncha tümən ug‘… ya mən … ün… ərig bunch… (13) (yə)mə əgidiң! əmgətməң! Tolg‘atmaң! Olurtum. Türk bəglər, Türk budunum… t bərtim … ө… matïqa tashïg‘… ür … qazg‘anmïsh ag‘ïmïn (tür)k bu(dun) … i bu qag‘anïnda bu bəglərig … (sa)bïңd(a) … türk … (14) məni əgdü kөrtəchi-sən, əbiңə kirtəchi-sən, buңsïz boltachï səp… kəsrə Tabg‘ach qa(g‘a)nda bədizchig kəlürtüm … sabïmïn sïmadï… ichrəki bədizchig ï(t)tï, aңar tashïg‘ barq(ïg‘) yarttïm. Ichin tashin adïnchïg‘ bədiz u(rturtu)m … (sa)bïmïn … (15) unuq og‘liңə tatiңə təgi bunï kөrü biliң! bəң(ü) tash toqïttïm … yərtə … toqïttïm, bitidim bu … tash barqin…
(Xv) (Aqaңïm) (9) qag‘an əchim qag‘an olurtuqində tөrt buluңdaqï budunug‘ buncha … (tə)ңr(i) yarïlqad(uq ü)ch(ün) өzüm olurtuquma tөr(t) b(uluңdaqï bu)dunug‘ əttim yara(t)tïm ə … qïltïm. Mən Türgəsh Kag‘anqa qïzïm (qunchuyu)g‘ərtəңü ulug‘ tөrün alï bərtim. Tür(gəsh qag‘anïң) (10) qïzïn ərtəңü ulug‘ tөrün og‘luma alï-bərtim … ərtəңü ulug‘ tөrün alï-bərtim, y … t ər(t)ürtüm. Tür … baz … (ba)sh(lï)g‘ïg‘ yükündürtim tizligig sөkürtüm. Өzə təңri as(ra) yər yarïlqaduq.
ADABIYOTLAR RO‘YXATI
Abdurahmonov G‘. Qadimgi turkiy til. –Toshkent, 1992.
Rahmonov N. , Sodiqov Q. O‘zbek tili tarixi. –Toshkent, 2009.
Abdurahmonov G‘., Shukurov Sh., Qozoqboyev M. O‘zbek tilining tarixiy grammatikasi. –Toshkent, 2008.
Ashirboyev S., Azimov I. O‘zbek tilining tarixiy grammatikasi. Toshkent, 2002.
Tursunov U., O‘rinboev B., Aliev A. O‘zbek adabiy tili tarixi. - Toshkent, 1995.
2-AMALIY MASHG’ULOT DAVOMI
Do'stlaringiz bilan baham: |
