Guliston davlat universiteti y. Tojiyev, M. Latipov «til tarixi»

2. Asosiy bosqich (55 daqiqa)	2.1. Power Point dasturi yordamida slaydlarni namoyish qilish va izohlash bilan mavzu bo’yicha asosiy nazariy jihatlarini tushuntirib beradi. 2.2. Qadimgi turkiy tilining o’rganish ob’ekti. 2.3. Turkiy tillar va o’zbek tili. 2.4. Dunyodagi turkiy tillar. 2.5. YOzuv va uning turlari. Qadimgi yozuvlar. Talabalar bilimlarini faollashtirish va mustahkamlash maqsadida quyidagi savollarni beradi: 2.6. Qadimgi turkiy tili fani nimalarni o’rganadi? 2.7. Turkiy tillar va o’zbek tili, ularning tarixiy ildizi degan birikmalarni qanday izohlaysiz? 2.8.Adabiy til nima? 2.9.Qadimgi turkiy adabiy til qaysi davrlarni o’z ichiga oladi?
Tinglaydilar, yozadilar. Tinglaydilar, yozadilar. Talabalar savollarga javob beradilar.
3. Yakuniy bosqich (10 daqiqa)	3.1. Mavzu bo’yicha talabalarda yuzaga kelgan savollarga javob beradi, yakunlovchi xulosa qiladi. 3.2 Mustaqil ishlash uchun vazifa topshiriladi: 1. Qadimgi turkiy til tarixiy fan sifatida (4 soat) 2. Yozuv tarixi: O’rxun-Enisey, uyg’ur va arab yozuvlari (4 soat)	Savollar beradilar Vazifani yozib oladilar.

Glossariy
Абзац - Paragraph - Абзац
Агглготинатив тиллар — agglutinative languages - агглютинативные языки
Агглютинатив - аgglutinate - агглютинативный
Агглютинативлашган - аgglutinating - агглютинативный
Адабий меъёр — Literary norm - Литературная норма
Адабий тил — Literary language - Литературный язык
Алифбо — Alphabet - Aлфавит
Алифбо тартиби - alphabetically - алфавитный порядок
Алифбо тартибида jойлаштириш - Аlphabetize - Располагать в алфа­витном порядке
Алифболи - Аlphabetic(al) - 1 алфавитный; 2 азбучный
Амалий тилшунослик — Applied Linguistics - Прикладное языкознание
Амалий услубият — Applied stylistics - Прикладная стилистика
Аналитик қурилиш — Analytical system - Аиалитический строй
Аналитик усул - Analytical method — Аналитический способ
Гап - Proposal - Предлоjение
Гапнинг грамматик (синтактик) тузилиши - Grammatical (syntactic) sentence structure communication of the sentence— Грамматическая (синтаксическая) структура предложения
Грамматик маъно - Grammatical meaning - Грамматическое значение
Грамматик омонимия - Grammatical homonymy — Грамматическая омонимия
Грамматик синонимия - Grammatical synonymy — Грамматическая синонимия
Грамматик сон - Grammatical number — Грамматическое число
Грамматика - grammar - грамматика
Грамматик антонимия - Grammatical antonymy — Грамматическая антонимия
Имло - Orthography, spelling — Орфография, правописание
Имло луғати - The spelling dictionary — Орфографический словарь
Инглиз тили - English - английский язык
Калькалаш - Tracing — Калькирование
Каммаҳсул аффикслар - Unproductive affixes — Малопродуктивные аффиксы
Тарихий сўз - historicism - историзм
Таҳлил - Analysis — Анализ
Таҳлил қилмоқ - Аnalyze - Разлагать, анализиро­вать
Ташқи омиллар - External factors — Внешные факторы
Тема - Theme - Тема
Тил - Language — Язык
Тил бирлиги - A unit of language — Единица языка
Тил ва нутқ - Language and speech - Язык и речь
Тил учи - blade - кончик языка
Тил, нутқ - language - язык; речь
Тилга хос - lingual - языковой
Тиллар оиласи - A family of languages — Семья языков
Тилларнинг генеалогик таснифи - Genealogical classification Languages—Генеалогическая классификация языков
Тилларнинг типологик таснифи - Typological classification of languages —
Халқаро - international - интернацио­нальный
Халқаро тил - The international language — Меjдународный язык


Kirish
Qadimgi turkiy til davri barcha turkiy urug’ va qabilalarning umumiy tili sifatida VII-XIII asrlarni o’z ichiga oladi. Qadimgi turkiy til o’zining kelib chiqishi va rivojlanishi jihatidan oltoy va xun tili davrlari bilan uzviy ravishda bog’langan. Bu davr tili haqida B.Ya.Vladimirtsov quyidagi fikrlarni bayon qiladi: «…mo’g’ul tili turk va tungus tillari bilan birga o’zlarining bir umumiy ajdodiga ega bo’lganki, uni shartli ravishda oltoy tili deb atash mumkin. Oltoy tili hozircha ma’lum emas, ya’ni oltoy tilining rivojlanishi jarayonida tashkil topgan mo’g’ul, turk, tungus tillari ma’lum. Bu davr turkiy tillar taraqqiyotining birinchi, eng qadimgi bosqichi bo’lib, fanda u oltoy til birligi nomi bilan yuritiladi. Bu davrda hali turkiy tillar mo’g’ul tillaridan mo’g’ul tillari esa, o’z navbatida, tungus-manchjur tillaridan ajralib chiqmagan edi, ular bir til birligi sifatida qo’llanar edi. SHunday qilib, qandaydir eng qadimgi tilning bo’lganligi taxmin qilinadi. Bu tilga xos umumiy leksik, fonetik va grammatik belgi-xususiyatlar esa hozirgi mo’g’ul, turkiy va tungus-manchjur tillarida saqlanib qolgan».¹
Oltoy davrining xarakteri, bu davrda yashagan xalklar va ularning tili haqida aniq ma’lumotlar beruvchi tarixiy yodgorliklar yo’q. Bu davr tilining ayrim xususiyatlari qadimgi o’lik tillarning eng qadimgi belgilari bilan hozirgi jonli tillarni tarixiy-qiyosiy usul asosida qiyoslab o’rganish orqali taxminiy ravishda aniqlanishi mumkin. Tarixiy taraqqiyot jarayonida tillarning qo’shilishi, ajralib ketishi natijasida oltoy davrining oxirlarida bu tillar tabaqalanadi va ikkita katta til guruhlariga bo’linadi, ya’ni tungus-manchjur va turk-mo’g’ul tillar guruhlari ajralib chiqadi. O’z navbatida ijtimoiy-siyosiy munosabatlarning o’sishi, ajralib chiqishi, farqlanish jarayonining davom etishi asosida bu tillarning har qaysisi asta-sekin o’ziga xos leksik, fonetik va grammatik xususiyatlarga ega bo’lib boradi. Buning natijasida xun davrining oxirlarida turk-mo’g’ul til birligidan turk tillari va mo’g’ul tillari ajralib chiqadi.
Turkiy tillarning eng qadimgi davrlardagi taraqqiyotining ikkinchi bosqichi xun davri hisoblanadi (eramizgacha III asrdan eramizning IV asrigacha). Bu davrda Markaziy Osiyodan SHarqiy Evropagacha bo’lgan katta hududda qudratli Xun imperiyasi tuziladi. Bu imperiya juda ko’p turk-mo’g’ul, tungus-manchjur va boshqa qabilalarni birlashtiradi. Eramizning I asri oxirlarida o’zaro ichki urushlar natijasida Xun davlati ikki qismga – G’arbiy xun va SHarqiy xun davlatlariga bo’linadi. Keyincha bular asosida g’arb va sharqda turklar boshchiligida bir qancha qabila ittifoqlari mustahkamlanishi ko’p jihatdan turkiy qabilalar va tillarning rivojlanishiga katta ta’sir qiladi, ular umumiy belgilarini saqlagan holda, asta-sekin o’zlariga xos xususiyatlarni ham hosil qila boshlaydilar, natijada bu barcha turkiy tillarning ikki guruhga – sharqiy va g’arbiy turkiy tillarga bo’linishiga olib keladi. Bu davrdagi turkiy tillarning xususiyatini ko’rsatuvchi tarixiy manbalar yo’q. V.V.Bartolьd chuvash tili bo’yicha tadqiqotlariga asoslanib, xun davridagi til chuvash tili bilan umumiylikka ega bo’lgan, buni venger tilidagi turkiy unsurlarning chuvash unsurlari bilan o’xshashligi ham tasdiqlaydi, degan fikrni ilgari suradi.²
Xun davrida turlicha turk, mo’g’ul, tungus-manchjur qabilalari tillarining o’zaro bir-biriga ta’sir qilishi, qo’shilishi, chatishib ketishi va qayta tashkil topishi jarayonida o’sha vaqtda Markaziy va O’rta Osiyoda hamda SHarqiy Evropada yashagan qadimgi eroniy, xitoy, sanskrit va slavyan qabilalari tillarining ishtiroki ham bo’lgan.
Xun davrida turkiy tillar ham ko’pgina urug’ va qabilalarning tillari sifatida mavjud edi va ularga xizmat qilar edi. Bu davrda ularning r-l tillari (qadimgi avar, bulg’or va hozirgi chuvashlarning o’tmishdoshi) hamda z-sh tillariga (qadimgi o’g’uz, qirg’iz, qarluq va qipchoqlar) ajralishi davom etardi. Fonetik qurilish va leksikadagi -s/z va l-sh/j tarzida moslashish hodisasining qoldiqlarini hozirgi oltoy va bir qator turkiy tillarda uchratish mumkin: r-s/z, bas-bormoq va bir-bormoq; kөz va kөr (ko’rmoq), l-sh/j; besh va belek-tirsak (chuvashcha pilek-besh), bїsh-bulg’a-aralashtirmoq kabi. SHu bilan birga, bu davrda mayda-mayda turkiy qabilalarning tabaqalanishi va bir-biriga qo’shilishi, birlashishi jarayoni ham davom etar edi.