|
Nutq samaradorligiga salbiy ta'sir etadigan holatlar
O'qituvchi nutqi samaradorligi uning to'g'ri tashkil etilishiga bog'liqdir. Ayrim holatlar nutq ta'sirchanligiga salbiy ta'sir etadi. Ular quyidagilardir:
Sinonimlardan o'rinli foydalana bilmaslik. O'qituvchi hikoyasi davomida bir xil so'zlardan tez-tez foydalanishi nutqning noto'g'ri tuzilganligidan darak beradi. Bunday holat ko'pincha dialoglarni bayon etishda uchraydi. Masalan, «dedi», «aytdi» kabi kesimlardan tez-tez foydalanish holatlari uchraydi. Bu so'zlar o'rniga «fikr bildirdi», «ma'lum qildi», «aytdi», «so'radi», «javob berdi» kabi tarzdagi sinonimlardan foydalanish nutqni boyitadi va ta'sirchanligini oshiradi.Yoqimli va jarangdor ovozga ega notiq o‘z tinglovchilarini ovozining shiradorligi bilan ham asir etadi. Bunday muvaffaqiyatga erishish uchun notiq o ‘z ovozining kuchini, shiradorligini, yoqimliligini bilishi zurur. Lozim bo‘lganda undan foydalana bilish malakasiga ega bo‘lishi kerak. 0 ‘z ovozida kamchilik sezgan notiq uni yo'qotishga harakat qiladi. Buning uchun ovozdan foydalanish va uni yaxshilash texnikasi ustida hamma vaqt uzluksiz mashq qilib borishi lozim bo‘ladi. Chunki bir-ikki mashq bilan ovozni yaxshilab bo‘lmaydi. Notiqning ovozida quyidagi xususiyatlar bo‘lmog‘i lozim:
— jarangdorlik (tovushning tozaligi va tembrning yorqinligi);
— keng diapazonlik (ovozning eng pastlikdan eng yuqorigacha
bo'lgan darajasi);
— havodorlik (erkin so‘zlaganda yaxshi eshitiluvchanlikka ega
bo'lishi);
— ixchamlik, harakatchanlik;
— chidamlilik (uzoq ishlash qobiliyatiga ega bo'lish);
— moslashuvchanlik (dinamika, tembr, melodikaning eshitilish
sharoitiga moslasha olishi);
— qarshi shovqinlarga nisbatan barqarorlik (xalaqit beruvchi
shovqinga qarshi tembr va tessituaraning o‘zgarib turishi);
— suggestivlik (ovozning hayajonni ifodalash va bu orqali,
qanday so‘z aytilayotganidan qat’i nazar, tinglovchining xulqiga
ta’sir qilish xususiyati).
Nutq texnikasi deyilganda nutqni tinglovchi yoki o'quvchiga
yetkazishda qo'llaniladigan vositalar tushuniladi. Nutq ikki xil
ko'rinishda bo‘lganidan uning texnikasini ham ikki xil ko‘rsatish
mumkin: 1. Og'zaki nutq texnikasi. 2. Yozma nutq texnikasi.
Og'zaki nutq texnikasi tovush, bo‘g‘in, so‘zlarni, uning
shakllarini talaffuz etishni yaxshilash borasida nutq organlarini
faollashtiruvchi mashqlami anglatadi. Bunga nafasdan foydalanish,
tovush tem brlarini yaxshilash, diksiyaga e’tibor berish va
undoshlami talaffuz etish, ohang kabilar kiradi.
0 ‘zbek adabiy tili og'zaki nutq texnikasining rivojiga o'zbek
madaniyatining atoqli namoyandalari — shoirlar, yozuvchilar,
san’atkorlar, aktyorlar katta hissa qo'shdilar. Nutqning to‘g‘riligi uning adabiy til normalariga mosligidir.
Adabiy til normalari ko‘p tarmoqli bo'lgani uchun nutqning
to‘g‘riligi ham bir qancha shartlami o'zida qamraydi. To‘g‘ri, nutq
o‘zida adabiy tilning fonetik, talaffuz, lug‘aviy so‘z yasalishi,
gram m atik (m orfologik, sin tetik ), uslubiy norm alarini
mujassamlashtirgan bo'lishi lozim. Bulaming birortasidan biroz
chetlashgan nutq ham to‘g‘ri nutq bo‘la olmaydi.
Nutqning to‘g‘riligi uning eng muhim aloqaviy fazilatidir. Nutq
to‘g‘ri bo'lmasa, boshqa kommunikativ fazilatlari ham buziladi.
Nutqning tuzilishi to‘g‘ri bo‘lmaganda, uning mantiqiyligi, aniqligi,
o'rinliligi kabilar haqida gapirib ham bo'lmaydi.
To‘g‘ri nutq tuzish uchun so'zlovchi adabiy til normalarini
egallab olgan bo‘lmog‘i lozim. Bu esa juda murakkab sermashaqqat
ishdir.
Talaffuz normalari. Kishilar yoshlikda o‘zi mansub bolgan
sheva normalari asosida til o‘rganadilar. Dialektal normalar juda
qat’iy va qattiq amal qilgani uchun ulami buzish, ulardan qutulish
oson ish emas. Nutq shaxsiy hodisa. Nutqni har bir shaxsning
o‘zi tuzadi. Normativlami tanlash, baholash ham shaxs tomonidan
bajariladi. Norma bir variantni tanlaganiga qaramasdan, uning
yonida boshqa “shaxsiy” variantlar ham turadi. Agar so'zlovchi
adabiy normalami yaxshi egallamagan bo‘Isa yoki o‘z shevasi bergan
“shaxsiy” variantni afzal deb qarasa, uning nutqi adabiy
normalardan chetlashuvi mumkin. Talaffuz deganda tilning tovush sistemasi — fonemalar, ularning
sifatlari, ma’lum fonetik sharoitlarda o‘zgarishlari ko‘zda tutiladi.
0 ‘zbek tili xususiyat jihatidan qariyb mustaqil qardosh tillarga
teng bo‘lgan uch lahjadan tarkib topgan. Bu lahjalar adabiy tilda
so'zlayotgan kishilar nutqida har qadamda o'zining borligini
sezdirib turadi. Notiq o ‘zi bilibmi, bilmaymi, o ‘z lahjasi
qonuniyatlari ta’siriga o‘tib qoladi. Bu narsa ko‘pincha so‘z va
so‘z shakllarining talaffuzida, leksik tanlashlarda va boshqalarda
ko‘rinadi. M a’lumki, qipchoq va o‘g‘uz lahjalarida tanglay
uyg‘unligi (garmoniyasi) mavjud.
Tanglay uyg‘unligi talabiga ko‘ra unlilar ikki xil — yumshoq
va qattiq talaffuz etiladi. 0 ‘zak, negizlarning qattiq va yumshoq
talaffuz etilishi turkiy tillarga xos hodisa bo‘lib, singarmonizm
deb yuritiladi (Tovushlar uyg‘unligi ikki xil bo‘ladi: tanglay
uyg'unligi va lab uyg‘unligi (o ‘tqa, itka, ko'zum kabi). U boshqa
— qozoq, qirg'iz kabi turkiy tillarda uchraydi). So‘z o ‘zak-
negizlarini bunday ikki xil talaffuz etish lahjaning har bir vakiliga
bolalikdan singgan bo'ladi. Qattiq unlili negizlarga qattiq, yumshoq
unlili negizlarga yumshoq unlili qo‘shimchalar qo‘shiladi: otka,
xasqa, paxtag‘a (sheva talaffuzi: otqa, xosqo, poxtog‘a)\ ishka,
bizarga, sanga, maktabka, daskaga (adabiy orfoepik: otga, xosga,
paxtaga, ishga, bizlarga, senga, maktabga, doskaga) kabi.
Singarmonizm (tanglay garmoniyasi) qonuniga ko‘ra quyi
ko‘tarilish, keng unli (a) qattiq o‘zak-negizlarda ochiq (o) shaklida
talaffuz etilganidek, yumshoq o‘zak-negizlarda yumshoq (a) tarzida
aytiladi. Masalan, badring (bedring), bahadir (bexedir), kitap (kiteb)
kabi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
