Гулистон давлат университети ―кимё ўҚитиш методикаси‖

Таркибнинг доимийлик қонуни 
Ҳар қандай кимѐвий модданинг таркиби доимийдир.Таркибнинг доимийлик 
қонуни билан ўқувчилар тахминан қуйидаги режа асосида танишадилар: 
а) тушунчалар: "атом" ва "молекула" (такрорлаш); 
б) таркибнинг доимийлик қонуни; 
в) бу қонун очилишининг қисқача тарихи; 
г) қонундан конкрет фактларни изоҳлаш учун фойдаланиш; 
д) таркибнинг доимийлик қонуннинг фандаги ва амалий ҳаѐтдаги аҳамияти. 

---

Ўқувчилар биладиган фактларга асосланиб, темир (II)-сульфид (РеS) 
таркибида бир атом темир билан бир атом олтингугурт борлигини, бу бирикмада 
56 оғирлик қисм темирга, 32 оғирлик қисм олтингугурт, ѐки, бошқача қилиб 
айтганда, 7 оғирлик қисм темирга 4 оғирлик қисм тўғри келишини биладилар. 
Шунингдек, ўқитувчи исталган бошқа моддаларнинг кимѐвий формуласи ҳам 
молекулани ташкил қилувчи элементнинг муайян миқдорий нисбатини ифода 
қилишини, ҳар қандай тоза модда доимий таркибга эга, деб таърифловчи 
таркибнинг доимийлик қонунини ифода қилишини қайд қилади. 
Шу ўринда ўқитувчи қисқача тарихий маълумотни таркибнинг доимийлик 
қонуни осонлик билан топила қолмаганлиги билан бошлайди. Бирикмалар 
таркибининг доимийлиги тўғрисидаги фикрни биринчи марта М. В. Ломоносов 
айтди. Кейинчалик баъзи бир олимлар айни модда ўзининг олиниш усулларига 
қараб турлича таркибга эга бўлса керак, деган фикрда эдилар. Бертоле билан Пруст 
ўртасида бу масалада саккиз йилга яқин тортишув давом этди. Ниҳоят, бирталай 
тажрибалар асосида кимѐвий бирикмалар учун доимий таркиб бағишланганлиги 
аниқланди. "Жанубдаги темир (III)— оксид билан шимолдаги темир (III)—оксид 
ўртасида ҳеч қандай фарқ йўқ. Сибирдаги малахит билан Перудаги малахитнинг 
таркиби айнан бир хилдир". Француз олими Пруст 1799 йилда таркибнинг 
доимийлик қонунини ана шундай таърифлади. 
Француз олими Ж. Пруст кашф этган таркибнинг доимийлик қонунига 
мувофиқ ҳар қандай кимѐвий тоза модда, қаерда бўлишидан ва олиниш усулидан 
қатьий назар ўзгармас сифат ва миқдорий таркибга эга бўлади. Масалан, тоза сув 
қандай усул билан олинишидан қатъий назар 88,89% кислород ва 11,11% 
водороддан ташкил топади. 
Бу қонунни мустаҳкамлашда назарий ва амалий тест топшириқларидан кенг 
фойдалаиилади. Масалан: 
Қуйида келтирилган таърифларнинг қайси бири француз олими Ж. Пруст кашф 
этган қонунни ифодалайди? 
А. Ҳар қандай кимѐвий тоза модда қаерда бўлишидан ва олнниш усулидан қатъий 
назар ўзгармас сифат ва миқдорий таркибга эга бўлади. 
В. Кимѐвий реакцияга киришган модаларнинг массалари ҳосил бўлган 
моддаларнинг массасига тенг. 
С. Кимѐвий элементларнинг ҳамда улар ҳосил қиладиган оддий ва мураккаб 
моддаларнинг хоссалари шу элемент атомлари ядроси зарядннинг миқдорига 
даврий равишда боғлиқ бўлади. 
Д. Электролитларда ажралиб чиққан модда миқдори электролитлардан ўгган 
электр микдорига тўғри пропорционал. 
Маълумки, француз олими Ж. Пруст таркибнинг доимийлик қонунини 1808 йилда 
кашф этган. Демак, тўғри жавоб А бандда берилган.