Guliston davlat universiteti filologiya fakulteti

25. Kesim gapning shakllanishida asosiy rol o’ynovchi, biroq grammatik jihatdan egaga tobe bo’lgan bosh bo’lakdir. Kesim eganing umumiy belgisini, ega haqidagi xabarni bildiradi. Shuning uchun kesim predmet, narsa -hodisaning harakati, belgisini bildiruvchi so’zlar bilan ifodalanadi.
Kesim fe’ldan tashqari sifat, ot, son, olmosh, ravish, modal so’z, harakat nomlari bilan ham ifodalanadi. Bularning barchasi umumlashtirilib ot-kesim doirasiga kiritiladi. Kesim gapning shakllanishi, uyushishida, fikrning yuzaga kelishida egaga nisbatan asosiy rol o’ynaydi. Negaki, gapning grammatik asosi bo’lgan predikativlik ko’proq kesim bilan ifodalanadi. Shuning uchun predikativlikni kesimlik ham deyishadi. Predikativlikning tarkibiy qismlari - sintaktik shaxs, sintaktik zamon, modallikning, tugallangan intonatsiyaning ifodalanishi ham asosan kesimga bog’liqdir. Shuning uchun ko’p hollarda ega tushirib qoldirilsa ham, fikr ifodalanaveradi. Biroq kesimsiz fikrning ifodalanishi, gapning yuzaga kelishi deyarli mumkin emas. Hatto shaklan ega sifatida talqin qilinadigan nominativ - atov gaplar ham moxiyatan kesim mazmuniga egadir. Zero, bular bosh kelishik formasidagi predmetning nomigina emas, uning mavjudligini tasdiqlovchi tugallangan intonatsiyaga ega predikatdir, kesimdir.
*Kesim tuzilish jihatdan sodda va sostavli(murakkab) turga bo’linadi. 1.Sodda kesimlar bir so’z bilan ifodalanadi: Ko’zlar yumildi, qoshlar chimirildi. Hammaning e’tibori bizda. 2. Sostavli kesimlar ikki yoki undan ortiq so’zdan tashkil topadi: Qishloq ustida kishiga huzur beruvchi tong shabadasi shivirlay boshladi.
26.Gapning bosh bo’laklari ega va kesim odatda moslashgan holatda bo’ladi. Moslashish har xil darajada bo’ladi: 1. Ega va kesim mantiqiy jihatdan ham, grammatik jihatdan ham moslashadi: Universitetimiz talabalari fan sirlarini egallash uchun astoydil o’qimoqdalar. 2. Ega va kesim faqat mantiqiy jihatdan moslashadi: Barcha to’plandi. 3. Ega va kesim forma jihatdan moslashadi.
27.Sifatlovchi.Gapdagi biror bo’lakning belgisini yoki bir perdmetning boshqasiga qarashliligini bildirgan bo’lak aniqlovchi deyiladi. Aniqlovchilar ikki xil bo’ladi. 1. Sifatlovchi-aniqlovchi. 2. Qaratqich - aniqlovchi.
Sifatlovchi - aniqlovchi qanday? qaysi? qancha? nechanchi? necha? qaerda- gi? qachongi? kabi so’roqlarga javob bo’luvchi aniqlovchidir. Qaratqich aniqlovchi kimning? nimaning? qaerning so’roqlariga javob bo’luvchi aniqlovchidir.
Izohlovchi aniqlovchining bir turi bo’lib, u predmet yoki shaxsni boshqacha nom berish yo’li bilan aniqlaydi.
Izohlovchilar ko’pincha ot orqali ifodalanishi bilan aniqlovchining boshqa turlaridan farqlanadi.
Izohlovchi izohlagan bo’lak izohlanmish deyiladi.