Guliston davlat universiteti filologiya fakulteti

Otning grammatik kategoriyalari. Ot uchta grammatik kategoriyaga ega: son, egalik va kelishik kategoriyalari. Ot nutqda doimo son va kelishik kategoriyasi formasida bo`ladi. Bu otning nutqdagi ko`rinishidir. Egalik kategoriyasi esa otning grammatik shakllanishida doim ham qatnashavermaydi.
Otning nol ko`rsatgichli formalari. Birlik formadagi otlar bir jinsdagi predmetlarning bittasini anglatadi va bosh kelishik ma`nosi va shaklida bo`ladi. Bu ma`nolar va shakllar nol ko`rsatgichli forma hisoblanadi. Demak, nol shakllar moddiy ko`rsatkichga ega emasligi bilan xarakterlanadi. Otning birlik va bosh kelishik shakli nol ko`rsatgichlidir. Masalan, shahar, odam, daftar, bur.
Otning birlik shakli otning nol ko`rsatkichli shakllaridan biri bo`lib, bir turdagi predmetlarni yoki ularning birini anglatadi. Lekin ba'zi otlar birlik formada bo`lsa-da, ayrim predmetlarning to`dasini anglatadi; xalq, armiya, olomon. Bu ko`plikning semantik usul bilan ifadalanishi deb yuritiladi. Bu otlar grammatik jihatdan birlik deb qaraladi.
Otlarning ko`plik shakli. Bu shakl –lar affiksi orqali hosil bo`ladi. Ikki va undan ortiq predmetlarning noaniq miqdorini bildiradi: shaharlar, kitoblar, odamlar. Ko`plikning bunday ifodalanishi morfologik usul billan ifodalanish deyiladi. O`zbek tilida otning son formasi (birlik va ko`plik ) sintaktik munosabat ko`rsatmaydi.
Otlarning son formalarida kelishi. Otlar bu jihatidan ikki turga bo`linadi:
1) Birlik va ko`plik formaga ega bo`lgan otlar.
2) Faqat birlik formaga ega bo`lgan otlar.
Birlik va ko`plik formaga ega bo`lgan otlar.Sanash mumkin bo`lgan predmetlarning hammasi birlik va ko`plik formada kela oladilar.
Otlarning faqat birlik formada qo`llanishi. Asosan donalab sanash mumkin bo`lmagan predmetlarga xosdir. Bular quyidagilar:
Abstrakt otlar ko`plik affiksini olmaydi: muhabbat, mardlik, o`qituvchilik.
Sanash mumkin bo`lmay, faqat o`lchanadigan jismlarni anglatadigan otlar: tuz, yog, asal, neft, uzum, choy. Bunday otlarga -lar qo`shilganda ularning turi anglashiladi.
Organizmdagi juft organlarni, shuningdek juft predmetlarni bildiruvchi otlar: qo`l, ko`z, etik, kalish. Bu otlarga -lar affiksi qo`shilganda, bo`lingan ko`plikni bildiradi: ung va chap qo`llar.
Aslida bittadan ortiq bo`lmaydigan predmetlarning nomi ham faqat birlikda ishlatiladi: yurak, til kabi.
Atoqli otlar ichida –lar affiksining oladiganlari ham bor. Atoqli otlardan planeta va yulduz nomlari: Quyosh, Mars kabilar -lar olmaydi. Farxodlar - Farxod bir necha kishi ma'nosini ifodalaydi.