Guliston davlat universiteti filologiya fakulteti

Nazorat savollari
1. Fe'l so`zlar ifodalangan zamon grammatik zamon tushunchasi va uning uch zamonga bo`linishini aytib bering.
2. O`tgan zamon fe'llarini yasovchi qo`shimchalar, ularning ma'nolari va har bir shaklining qanday atalishini tushuntiring.
3. Xozir zamon fe'llarini yasovchi vositalar, ularning ma'nolari va har bir shaklning qanday atalishini tushuntirib bering.
4. Kelasi zamon fe'llarini yasovchi vositalar, ularning ma'nolari va atalishini so`zlab bering.
6 – reja bayoni
Fe'lning ma'lum bir vazifa uchun xoslangan formalari funktsional formalar deyiladi, ya'ni fe'lning ot, sifat va ravishga xos vazifada qo`llanish uchun xoslangan formalar. Bular uchta: harakat nomi, sifatdosh va ravishdosh.
Harakat nomi. Harakat nomi harakat va holatning nomini bildiradi. Harakat nomi fe'lning otga qarab siljigan formasi bo`lganligidan, u, tabiiy, ham fe'llik, ham otlik xususiyatlariga ega. Harakat nomining fe'llik xususiyatlari: mazmunan harakat bildiradi, daraja kategoriyasiga ega, boshqa fe'l formalari kabi kelishiklarni boshqarib kela oladi.
Otlik xususiyatlari: 1. Egalik, kelishik affikslarini olib turlanadi; 2. Gapda ot bajargan vazifalarni bajaradi.
Harakat nomi quyidagicha yasaladi:
Fe'l negiziga –i(sh) affiksi qo`shish bilan: kelish, yozish, borish.
Fe'l negiziga –u(v) affiksini kushmish bilan: keluv, boruv.
Fe'l negiziga –moq affiksini qo`shish bilan: kelmok, bormok, ishlamok.
Sifatdosh.
Sifatdosh ham fe'llik, ham sifatlik belgilariga ega bo`lgan fe'l formasidir. Haraktni asosan predmetlarni belgisi, xususiyati qilib ko`rsatadigan fe'lning funktsional formasiga sifatdosh deyiladi. Sifatdoshning fe'llik xususiyatlari quyidagilar:
Mazmunan harakat bildiradi.
Zamon, daraja, bo`lishli bo`lishsizlik ma'nolarini ifodalaydi.
Boshqa so`zlarni boshqarib kela oladi.
Sifatlik belgilari: 1.Leksik xususiyati jihatidan belgi bildiradi; 2. Gapda aniqlovchi bo`lib keladi.
Sifatdosh asosan quyidagi affikslar bilan yasaladi: -gan (-kan, -kan): kelgan, ekkan, chikkan; -digan, -etgan: keladigan, o`qiyotgan; -r(-ar): okar; -ajak: bo`lajak, kelajak.
Ravishdosh.
Gapda fe'l va ravish kabi semantik grammatik xususiyatlarga ega bo`lgan fe'lning funktsional formalaridan biriga ravishdosh deyiladi: o`qib, yozib, ayta, kula kabi. Ravishdoshning fe'llik belgilari quyidagilar: 1) harakat tushunchasini anglatadi; 2) daraja, bo`lishli-bo`lishsizlik ma'nolarini ifodalaydi; 3) boshqa so`zlarni boshqarib kela oladi; 4) qo`shma fe'l sostavida etakchi komponent bo`lib keladi.
Ravishlik belgilari: 1) fe'lga bog`lanib harakatni ikkinchi bir harakatning belgisi sifatida anglatadi; 2) gapda xol bo`lib keladi; 3) sifatlik belgisi ham mavjud. Ya'ni sifatlar kabi –rok, -gina affikslari bilan ham qo`llanadi.
Ravishdosh quyidagi affikslar bilan yasaladi:
i(b): uylab, so`zlab
a, -y affiksi orqali: kula, ushlay
Bu formali ravishdoshlar shaxs-son bilan tuslanib, hozirgi-kelasi zamon fe'lini yasash uchun xizmat qiladi: kelaman, keladi, o`qiyman, o`qiysan kabi.
-gach(-kach, kach) affiksi: kelgach, ekkach, chikkach kabi. Bo`lishsiz formasi –ma bilan yasaladi: ochilavermagach, chikavermagach .
-guncha(-kuncha, -kuncha): affiksi bilan: borguncha, ekkuncha, chikkuncha kabi.
-gani(-kani, -kani) affiksi bilan: olgani, ekkani, bokkani