Guliston davlat universiteti filologiya fakulteti

Muhokama uchun savollar:
1.Intonatsiya nutqiy gapni shakllantiruvchi qanday omil?
2.Intonatsiya qaysi gaplarda predikativlikni ifodalovchi asosiy vositaga aylanadi?
3. Intonatsiyaning qanday tiplari bor?


4-MAVZU: Gaplarning tasnifi: gaplarning mazmuniga ko’ra tasnifi.
Reja:

1. 
   Darak gaplar
   
2. 
   so’roq gaplar
   
3. 
   Undov gaplar
   

Gaplarni tasnif qilishda, u yoki bu turga ajratishda ularning: a ) mazmuni yoki ma’no vazifasiga; b) tuzilishi yoki tarkibiy xususiyatlariga asoslaniladi.
Har qanday gap tipi yoki turi gapning ana shu ikki jihatiga kelib bog’lanadi va ana shu ikki jihatni aniqlash, izohlashga xizmat qiladi.
Gaplarni mazmun yoki ma’no - vazifasiga ko’ra tasniflashda uch jihatga e’tibor beriladi: 1)ifoda maqsadiga; 2) voqelikka munosabatiga; 3) emotsionallikka munosabatiga.
Gaplar ifoda maqsadiga ko’ra uch turga bo’linadi: darak gap; so’roq gap; buyruq gap.

Gapning ifoda maqsadiga ko’ra turlari 10-jadval

№	Turlari	Farqlovchi belgilari	Misollar
1	Darak gap	Maxsus ko’rsatkichga ega emas. Kesimi darak mazmunini bildiruvchi so’zlar bilan ifodalanadi.	Derazamning oldida bir tup O’rik oppoq bo’lib gulladi.
2	So’roq gap	Tarkibida so’roq olmoshi va so’roq yuklamasi bo’ladi yoki so’roq ohangi bilan talaffuz qilinadi.	Jizzax cho’lida bo’lganmisiz? Siz qaerda o’qiysiz? Toshkentda. Toshkentda?
3	Buyruq gap	Kesimi buyruq maylidagi fe’llar bilan ifodalanadi.	Yozaver, yozaver, zehn qo’yib yoz, Zafarni marmarga, mayli, o’yib yoz. (A.P)

Darak gap.
1. Voqea-hodisalarni tasdiq yoki inkor yo’li bilan xabar qiluvchi gap darak gap deyiladi: Qish cho’zilib ketdi. Navro’z kelib qolgan bo’lsa ham, havo sovuq, ayrim erlarda hali ham qor bor.
2. Darak gaplar xabar, orzu-umid, maslahat, taajjub, tashvish, gina, kinoya kabi ma’nolarni ifodalaydi. Ba’zan istak, gumonni ifodalashi ham mumkin.
Avval bir tamaddi qilib olsak. Sirojiddin ham kelib qolar. Katta bo’lsam, uchuvchi bo’laman. Kimdir izimizga tushibdi.
3. Darak gapning kesimi ko’pincha aniqlik maylining o’tgan, hozirgi-kelasi zamon formalari bilan, ba’zan shart-istak mayli formasi bilan ifodalanadi. Ikki soatdan keyin etib boraman. Sessiya tugadi.
4. Darak gap xabar intonatsiyasi bilan aytiladi, yozuvda uning oxiriga nuqta qo’yiladi. Bunda ohang gapning birinchi qismida ko’tarilib, ikkinchi qismida esa pasayib boradi:
Mamlakatimiz ijtimoiy hayotida olamshumul voqealar sodir bo’lmoqda. Ega va kesim gapning bosh bo’laklaridir.
Darak gap nutqda gapning boshqa turlariga qaraganda keng qo’llanadi. Hatto butun matnlar darak gaplardan tashkil topadi. Darak gap haqidagi yuqoridagi ma’lumotlar buning isbotidir.


Darak gaplar 11-jadval

Ma’nolari