|
Muhokama uchun savollar
Gapning fikr ifodalovchi asosiy va eng kichik sintaktik birlik ekanligi nimalarda ko’rinadi?
So’z birikmasi va gapning qiyosiy tahlili.
Gapning fikr ifodalashi nimaga bog’liq?
2 - masala: Gapning grammatik kategoriyalari. Predikativlik.
2- masalaning bayoni
Gap so’z va so’z birikmasidan farqli o’laroq tushuncha emas, balki fikr ifodalaydi. Bu uning muhim, farqli, asosiy, xarakterli xususiyatidir. Bu xususiyat gapning ob’ektiv borliqqa xos voqea-hodisa, holatning in’ikosi ekanligida o’z ifodasini topgan. Shu sababli gap predikativ birlik yoki birikma hisoblanadi.
Demak, predikativlik gapni boshqa sintaktik birliklardan ajratib turuvchi farqli belgisidir. Shuning uchun gapning mohiyatini, grammatik tabiatini bilib olish uchun predikativlikning nima ekanligini aniq bilib olish lozim.
Xo’sh, predikativlik nima ?
Predikativlik har qanday gapga xos umumiy grammatik ma’no bo’lib, gapni fikr ifodalash, xabar berish, tasdiqlash, hukm bildiruvchi birlik sifatida shakllantiruvchi asosiy grammatik xususiyatdir. Masalan: O’rik gulladi va o’rikning gullashi qurilmalarining axborot hajmi bir xil. Ular faqat shu ob’ektiv mazmunni qanday ifodalashi jihatidan farq qiladi. Birinchisida o’rikning gullaganligi tasdiqlanyapti, unda shu haqdagi hukm bor, ikkinchisida shu hodisa atalyapti xolos. Demak, 1-qurilma predikativ qurilma, 2-si nopredikativ (nominativ) qurilma.
Predikativlik gapning grammatik ma’nosi, dedik. Xo’sh, bu qanday grammatik ma’no? U gapning shakllar tizimidagi qismlarga ajratilmaydigan grammatik ma’nosidir. Predikativlik shaxs (son), zamon, mayl, tasdiq-inkor ma’nolari va bu ma’nolarni ifodalovchi shakllar tizimi orqali ifodalanadi. Binobarin, ana shunday shakllar tizimiga ega bo’lgan har qanday eng kichik sintaktik birlik gap hisoblanadi. Predikativlikning shakllanishi xilma-xil:
Har bir predikativ ma’no komponenti (tasdiq-inkor, shaxs, zamon, modallik) alohida-alohida shakllar orqali ifodalanadi. Masalan: yoz-ma-sa- (y) – di-ng-iz qurilmasi beshta predikativ ma’no komponenti, beshta grammatik shakl orqali ifodalangan : - ma(inkor)- sa (modallik)- di (zamon) – ng (shaxs)-iz (son).
Bir formant yordamida sintezlashgan holda ifodalanishi mumkin. Masalan: yoz-ay (tasdiq, aniqlik mayli, kelasi zamon, birinchi shaxs).
Nol shaklga ega bo’lib,u paradigma ichida boshqa paradigma a’zolarining shakliga qiyosan belgilanadi. Masalan : yoz-ay, yoz, yoz-sin. Paradigmaning ikkinchi a’zosi yozning, ikkinchi shaxs, buyruq mayli (modallik), kelasi zamon, tasdiq grammatik ma’nolarining nol shakl orqali ifodalanganligi yoz-ay va yoz-sin birikmalariga qiyosan belgilanadi.
Nol shaklga ega bo’lib, u nutq vaziyati orqali belgilanadi. Masalan: Bahor. Bu so’z o’zining shakl paradigmasida bosh shakl sifatida nominativ birlik, gap emas. Paradigmadan tashqarida predmetning umumlashgan nomini atash yo’li bilan shaxs, son, zamon, tasdiq, (mavjudlik) ma’nolarining ifodalanishi uni gapga aylantiradi.
Xullas, predikativlik gapning asosiy grammatik kategoriyasi bo’lib, u tasdiq, inkor, modallik (mayl), zamon, shaxs, son kategoriyalarining sintezidan iborat.
Demak, gapni predikativlik shakllantiradi: bu grammatik kategoriya- umuman gapga xos xususiyat, lekin uning ifodalanishida kesim asosiy rol o’ynaydi. Kesim umumiy predikativlik ma’nosini konkret modallik, zamon, shaxs kategoriyalari orqali ifodalaydi. (Yigirma yoshdaman. Talabaman. Albatta, boramiz kabi). Hatto Bahor. Oydin kecha kabi atov gaplar ham mohiyatan kesimga tengdir. Chunki bu erda ham mavjudlik ana shu shaklda tasdiqlanyapti. Tasdiqlash esa kesimning funktsiyasidir. Bosh kelishikdagi so’zning bunday ma’no kasb etishida tugallangan intonatsiya muhim rol o’ynaydi. Intonatsiya gapga xos bo’lgan universal vositadir.
Gapning muhim xususiyatlaridan yana biri uning grammatik jihatdan shakllanganligidir. Buning ma’nosi shuki, har qanday tovush yoki tovushlar majmuasi so’z bo’lmaganidek, har qanday so’z yoki so’zlar majmuasi gap bo’lavermaydi. Buning uchun muayyan so’z tugallangan intonatsiya va sintaktik qurshov tufayli yangi sifat kasb etishi, mavjudlikni tasdiqlashi lozim bo’lsa, so’zlar majmuasi o’zaro semantik - sintagmatik aloqaga kirishib, predikativlik ifodalashi zarur bo’ladi. Bularning hammasi muayyan tilning intonatsion xususiyatlari, grammatik qonun - qoidalari asosida yuz beradi.
Ayon bo’ladiki, gapning fikr ifodalashi bejiz, o’z-o’zidan, tasodifan bo’lmay, so’z yoki so’zlarning muayyan tilning grammatik qonun-qoidalari va tugallangan intonatsiya tufayli yangi sifat kasb etishi, predikativlikka ega bo’lishidir. Masalan: Oydin tun. To’lin oy. Xiyobonda ikki qalb yolg’iz. Ikki qalbning dilbar suhbati. Ular bilan dunyo ham uyg’oq… Oqarishib kelar tong. Bu sintaktik qurilmalarning har biri bitta gapdir. Chunki ularning har biri ob’ektiv holat bilan bog’liq bir holat, manzarani tasdiqlab ifodalayapti, har bir sintaktik qurilma tugallangan intonatsiyaga ega va grammatik jihatdan shakllangandir.
Yuqoridagilardan kelib chiqib, gapga shunday ta’rif berish mumkin: Grammatik jihatdan shakllangan, tugallangan intonatsiyaga ega bo’lgan bir so’z yoki so’zlar bog’lanmasidan iborat fikr ifodalovchi eng kichik va asosiy sintaktik birlik gap deyiladi .
Do'stlaringiz bilan baham: |
