Guliston davlat universiteti b. A. Xasanov, A. A. Xashimov, A. B. Muxametov, A. A. Abduvohidov buxgalteriya hisobi

14.1-jadval
Korxonaning pul mablag’lari byudjeti ko’rsatkichlari, ming so’mda

Moddalarning nomlari	2019 yilga	shu jumladan choraklar bo’yicha
		I	II	III	IV
1.Hisobot davri boshiga pul mablag’lari	1500	600	440	320	140
2.Hisobot davrida pul mablag’larining kelib tushishi	4340	975	1200	1200	965
shu jumladan: -mahsulot (ish, xizmat)larni sotishdan	4000	900	1100	1100	900
-asosiy vositalarni sotishdan	-	-	-	-	-
-boshqa jihozlarni sotishdan	-	-	-	-	-
-qimmatli qog’ozlar muomalalaridan	60	-	30	30	-
-mulkni boshqa korxonalarga ijaraga berishdan	160	40	40	40	40
-olingan dividendlardan	-	-	-	-	-
-boshqa tushumlardan	120	35	30	30	25
Pul mablag’lari jami (1q+2q)	5840	1575	1640	1520	1105
3. Hisobot davridagi jami to’lovlar, shu jumladan:	4550	1070	1110	1430	940
-xomashyo va materiallar sotib olishga	2000	400	500	700	400
-mehnat haqi xarajatlariga	1000	280	240	240	240
-soliqlar, yig’imlar va chegirmalarni o’tkazish to’lovlariga	200	50	60	40	50
-ma’muriy xarajatlarga	800	200	150	300	150
-qurilish xarajatlariga	450	100	100	150	100
-uskunalar va nomoddiy aktivlar sotib olishga qilingan xarajatlarga	100	40	60	-	-
-qimmatli qog’ozlar muomalalari bo’yicha xarajatlarga	-	-	-	-	-
-boshqa to’lovlarga	150	80	-	20	50
4. Pul mablag’larining etarliligi (etishmovchiligi) (1q+2q-3q)	1290	505	530	90	165
5. Kredit va boshqa qarzlar olish	-	-	-	-	-
6. Kreditlar va boshqa qarzlarni qaytarish	100	100	-	-	-
7. Hisobot davri oxiriga pul mablag’lari qoldig’i	1190	405	530	90	165

Moslashuvchan va statik byudjet, ularni tuzish asoslari

Shuningdek, byudjetlarni tuzish ularni tayyorlashda qatnashuvchi barcha bo’linmalar kelishuvi asosida amalga oshirilishi, keyin esa tasdiqlash uchun korxona rahbariyatiga taqdim etilishi lozim. Korxona rahbariyati ma’qullagach byudjet haqiqiy hisoblanadi. Tasdiqlangan byudjetga asoslanib xarajat va daromadlarning oylik rejalari tuziladi. Mazkur rejalar korxonada xarajatlarni boshqarish va iqtisodiy ko’rsatkich (sotishlar hajmi, sof foyda, aktivlar rentabelligi, foyda me’yori va h.k.)larning zaruriy darajasiga erishishga xizmat qiladi.

Byudjetlar oldiga qo’yilgan vazifalarga muvofiq, moslashuvchan va statik turlarga ajratiladi.
Statik byudjet korxonaning ishchan faolligini muayyan darajasida hisob-kitob qilinadi. Unda daromadlar va xarajatlar sotishlar darajasidan kelib chiqqan holda rejalashtiriladi.
Statik byudjet korxona moliyaviy natijalarining haqiqiyligini ifodalaydi hamda pul va foiz nisbatlaridagi ko’rsatkichlarning mutlaq raqamlarini taqqoslashga imkon beradi.
Statik byudjet ko’rsatkichlarini moslashuvchan byudjet ko’rsatkichlari bilan taqqoslashda sotishning haqiqiy hajmi e’tiborga olinmaydi, ya’ni, natijalarning qiyosiy tahlili keltiriladi (14.2-jadval).
14.2-jadval
Ishlab chiqarish korxonasining 2019 yil uchun statik byudjeti, ming so’mda

№	Ko’rsatkichlar	Reja	Haqiqiy	Chetlanishlar (“s”, “i”)*
1	Sotish hajmi, dona	150	200	50 (i)
2	Sotishdan olingan tushum	45 000	60 000	15 000 (i)
3	Ishlab chiqarish xarajatlari	35 000	41 000	6 000 (s)
4	Marjinal daromad	10 000	19 000	9 000 (i)
5	Davr xarajatlari	6 000	8 000	2 000 (s)
	shu jumladan:
	- sotish xarajatlari	2 000	3 000	1 000 (s)
	-ma’muriy xarajatlar	4 000	5 000	1 000 (s)
6	Operatsion foyda (4q-5q)	4 000	11 000	7 000 (i)

Izoh: * “(i)” – belgisi resurslar iqtisod qilinganligi sababli ijobiy chetlanishni, "(s)" – belgisi salbiy chetlanishni ifodalaydi.

Jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, ishlab chiqarish korxonasi statik byudjetda nazarda tutilgan ko’pgina ko’rsatkichlarga erishmagan.

Statik byudjetda ko’rsatkichlarni rejalashtirish amalga oshirilsa, moslashuvchan byudjetni tuzishda natijalarning omilli tahlil usulidan foydalaniladi.
Moslashuvchan byudjetda ishlab chiqarishning rejalashtirilgan hajmi tuzatish yo’li bilan hisob-kitob qilinadi. Unda sotish hajmini hisoblashning bir qancha muqobil variantlaridan foydalaniladi.
Moslashuvchan byudjetda ishlab chiqarish xarajatlari uchun avval mahsulot birligini ishlab chiqarish uchun zarur bo’lgan me’yorlar belgilanadi, keyin ushbu me’yorlar asosida haqiqiy sotish hajmiga mos keladigan ishlab chiqarishni rejalashtiriladigan hajmi aniqlanadi (14.3-jadval).
Korxonada javobgarlik markazlari bo’yicha moslashuvchan byudjetlar tuzish xarajatlar va daromadlarni samarali boshqarishga, chetlanishlar bo’yicha tezkor choralar qabul qilishga, ijobiy va salbiy chetlanishlarni rejalashtirilgan foyda summasiga mos ravishda tuzatib borishga imkon yaratadi.
Shunday qilib, korxona faoliyatini strategik rejalashtirishda byudjetlashtirish aylanma va moliyaviy resurslar, investitsiya faoliyati uchun moliyalashtirish mablag’larini jalb etish, xarajatlar va daromadlar, pul mablag’lari harakati to’g’risida zarur ma’lumotlar olish imkonini beradi.
14.3 jadval
Ishlab chiqarish korxonasining 2019 yil uchun moslashuvchan byudjeti, ming so’m

№	Ko’rsatkichlar	Haqiqiy bajarilgani	Haqiqiy bajarilganga moslashtirilgan byudjet	Haqiqiy byudjetning moslashtirilgandan chetlanishi (“s”, “i”)*
1	Sotish hajmi, dona	3 000	3 000	-
2	Sotishdan olingan tushum	300 000	445 000	145 000 (s)
3	Ishlab chiqarish xarajatlari	210 000	350 000	140 000 (i)
4	Marjinal daromad	90 000	95 000	5 000 (s)
5	Davr xarajatlari	55 000	58 000	3 000 (i)
	shu jumladan:
	-sotish xarajatlari	33 000	33 500	500 (i)
	-ma’muriy xarajatlar	22 000	24 500	2 500 (i)
6	Operatsion foyda	35 000	37 000	2 000 (s)

Izoh: * – (i) – belgisi resurslar iqtisod qilinganligi sababli ijobiy chetlanishni, (s) – belgisi salbiy chetlanishni ifodalaydi.

Korxonaning ishlab chiqarish dasturini ishlab chiqish

Xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning ishlab chiqarish dasturini tuzish korxona faoliyatini byudjetlashtirishning asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi.

Ishlab chiqarish dasturi mahsulot ishlab chiqarish va sotishning yillik hajmi, nomenklaturasi, tovarlar va xizmatlar bozori talabi asosida sifat va muddatni tavsiflovchi kompleks rejani o’zida namoyon etadi.

Buyurtmachilarning talab va taklif qonuni talablari asosida tovarlarga bo’lgan ehtiyoji, tuzilgan shartnomalar va buyurtmalarning mavjud portfeli, shuningdek, mahsulot (ish, xizmat)larning taklifi korxona ishlab chiqarish dasturining asosini tashkil etadi.
Ishlab chiqarish dasturini tuzishda turli usullar: darajali taxminlash, vaziyatli rejalar tuzish, chiziqli dasturlash, mahsulot (ish va xizmat)lar turlarini diversifikatsiyalash (kengaytirish) qo’llaniladi.
Darajali taxminlash sotishlar va foydaning kutilgan hajmmini uchta: maksimal, ehtimol, minimal nuqtalari bo’yicha avvaldan rejalashtirishni nazarda tutadi.
Vaziyatli rejalashtirish korxona ishlab chiqarish dasturini ishlab chiqish jarayoni bilan bir qatorda beqaror bozor sharoitlarida uni amalga oshirishda ham bir qancha qulayliklar tug’diradi.
Ishlab chiqarish dasturini ishlab chiqish, odatda, uch bosqichda amalga oshiriladi:
1) butun korxona uchun yillik ishlab chiqarish rejasini tuzish;
2) rejalashtirilayotgan hisobot davri uchun ustuvor maqsadlarni aniqlash;
3) yillik ishlab chiqarish rejasini korxonaning alohida bo’linmalari yoki ishtirokchilar bo’yicha taqsimlash.
Amaliyotda ishlab chiqarish dasturini rejalashtirishning "quyidan yuqoriga" yoki nomarkazlashtirilgan holda, "yuqoridan quyiga" yoki markazlashtirilgan holda va takroran rejalashtirish ko’rinishlari qo’llaniladi.
Quyidan yuqoriga rejalashtirish shuni anglatadiki, bunda ishlab chiqarish rejasi boshqarishning quyi darajasida, ya’ni, korxona bo’linmalarida va funktsional xizmatlar bo’yicha tuziladi.
Yuqoridan quyiga rejalashtirilganda rejalar butun korxona bo’yicha ishlab chiqiladi va bo’linmalar uchun tezkor rejalashtirish asos bo’lib xizmat qiladi.
Takroran rejalashtirish korxona rahbariyati bilan barcha bo’linmalar va funktsional xizmatlar o’rtasidagi uzviy o’zaro hamkorlikni nazarda tutadi.
Korxona yoki uning bo’linmasining yillik ishlab chiqarish hajmi mahsulot birligini mos taxminiy bozor baholariga ko’paytirish orqali quyidagi formula bilan hisoblanadi:
n p y
M₀ = ΣM_nB_n + ΣM_pB_p + ΣM_yB_y
i i i
bu erda:
M₀ – korxonaning umumiy ishlab chiqarish dasturi, so’m;
M_n, M_p, M_y – mahsulot (ish va xizmat)lar yillik hajmi, dona;
B_n, B_p, B_y – mahsulot (ish va xizmat)lar birliklarining taxminiy bozor baholari, so’mG’dona;
n, p, y – mahsulot (ish va xizmat)larning nomenklaturasi.
Korxona ishlab chiqarish dasturini ishlab chiqish mahsulot sotish rejasini tuzishdan boshlanadi. Unda har bir mahsulot, shuningdek korxona faoliyatining kelgusi davrida amalga oshiriladigan ishlar va xizmatlar ko’rsatiladi. Bir maromda mahsulot etkazib berilganda rejalashtirilgan muddatda sotishlar hajmini topish uchun quyidagi formuladan foydalaniladi:
M_s = T_u * S_r
bu erda,
M_s – mahsulot sotishning rejalashtirilgan hajmi;
T_u – tovarlarni o’rtacha bir kunda sotish miqdori;
S_r – sotishning rejalashtiriladigan davri (kun, oy, kvartal, yil).
Sotishlarning rejalashtiriladigan hajmini bozor segmentlari bo’yicha quyidagi shaklda shartli misollar yordamida ifodalash mumkin (14.4-jadval).
14.4-jadval