13.4-jadval “Shahrixon” HJning 2019 yilgi ma’lumotlari asosida “Direkt-kosting” va mahsulotning to’liq tannarxini hisoblash tizimlari bo’yicha moliyaviy natijasini aniqlashning qiyosiy ko’rinishi
№
“Direkt-kosting” tizimi bo’yicha
Mablag’
№
To’liq tannarx bo’yicha
Mablag’
1
Mahsulot (tovar, ish va xizmat)larni sotishdan tushgan tushum
358 357
1
Mahsulot (tovar, ish va xizmat)larni sotishdan tushgan tushum
358 357
2
O’zgaruvchan xarajatlar (sotilgan mahsulot (tovar, ish xizmat)larning tannarxi
288 916
2
Sotilgan mahsulotning to’liq tannarxi
334 484
3
Marjinal daromad (1q – 2q) (mahsulot (tovar, ish, xizmat)larni sotishning yalpi foydasi (zarar))
69 441
3
Asosiy (operatsion) foyda (zarar)
23 873
4
Doimiy xarajatlar (davr xarajatlari)
45 568
5
Asosiy (operatsion) foyda (zarar)
23 873
“Direkt-kosting” hisobi tizimining asosiy afzalliklari quyidagilar:
– mahsulot tannarxini hisoblashdagi soddalashtirish va aniqlik (chunki, tannarx faqat o’zgaruvchan xarajatlar qismidagina rejalashtiriladi va hisobga olinadi);
– mahsulot turlari o’rtasida doimiy xarajatlarni shartli taqsimlash uchun murakkab hisob-kitoblar qilinmasligi (ular mahsulot tannarxi tarkibiga kiritilmaydi va moliyaviy natijalar hisobidan qoplanadi);
– rentabellik darajasi (zararsizlik nuqtasi, sotish hajmi), mahsulot bahosining quyi chegarasini aniqlash imkoniyati;
– mahsulotning xilma-xil turlari bo’yicha rentabellik darajasini qiyosiy tahlil qilish imkoniyati;
– mahsulot ishlab chiqarish va sotishning qulay dasturini aniqlash imkoniyati;
– o’zi ishlab chiqargan mahsulot yoki xizmatlar hamda ularni chetdan sotib olishdagi tanlov imkoniyati.
“Direkt-kosting” hisob tizimi rahbarlarga korxona miqyosida va turli mahsulotlar bo’yicha marjinal daromadning o’zgarishiga e’tiborni kuchaytirishga imkon beradi, bunda yuqori rentabelli mahsulotni aniqlashda sotish bahosi va o’zgaruvchan xarajatlar summasi o’rtasidagi tafovut alohida mahsulotlar tannarxiga doimiy xarajatlarni kiritish natijasida yashirinib qolmaydi, mazkur tizim bozor sharoiti o’zgarishiga javoban xaridorgir mahsulotlarni tez ilg’ab olish imkonini beradi. Erkin bozor raqobati sharoitida “Direkt-kosting” hisob tizimi korxonani boshqarish tizimi – marketingning tarkibiy qismiga aylanadi.
Bundan tashqari, “Direkt-kosting” hisob tizimi doimiy xarajatlar ustidan tezkor nazorat o’rnatishga ko’maklashadi, chunki tannarxni nazorat qilish jarayonida standart (normativ) xarajatlar ("Direkt-kosting" hisob tizimi "Standart-kost" tizimi bilan birgalikda tashkil etiladi) yoki moslashuvchan smetalardan foydalaniladi. Modomiki, “Direkt-kosting” tizimida standartlar qo’llanilar ekan, bunda o’zgaruvchan va doimiy xarajatlarga normalar belgilanadi. Shuni nazarda tutish kerakki, to’la tannarx hisobi tizimida qo’shimcha xarajatlar taqsimlanmagan summasining bir qismi bir hisobot davridan boshqasiga o’tadi, shu bois, ularni nazorat qilish sustlashadi. Bunday holda “Direkt-kosting” tizimi qo’shimcha xarajatlar taqsimlanishining mehnattalabligini kamaytirishga yordam beradi.
Shuningdek, “Direkt-kosting” tizimining nazariy va amaliy jihatlarini tadqiq qilish unga xos bo’lgan quyidagi kamchiliklarni aniqlashga imkon beradi:
– raqobat kurashida demping (alohida mahsulotlar bo’yicha bozorda imtiyozli holatga erishish uchun ataylab pasaytirilgan baholar bo’yicha tovarlar sotish) qo’llanilganda shunday xatar paydo bo’ladiki, doimiy xarajatlar marjinal daromad hisobidan qoplanishi mumkin bo’lmaydi, ya’ni, korxona zarar ko’ra boshlaydi;
– “Direkt-kosting” tizimini muxoliflarining fikricha, amaliy faoliyatda xarajatlarni doimiy va o’zgaruvchan xarajatlarga taqsimlashda birmuncha qiyinchiliklar tug’iladi. Ularning fikricha, “Direkt-kosting” tizimi ishlab chiqarilgan mahsulot qancha turadi va uning to’liq tannarxi qanaqa degan savollarga javob bermaydi. Shu bois, tayyor mahsulot yoki tugallanmagan ishlab chiqarishning to’liq tannarxini aniqlash zarur bo’lganda shartli-doimiy xarajatlarni qo’shimcha tarzda taqsimlash talab etiladi. Aks holda ular qiymati pasayib ketadi.
– faqat ishlab chiqarish tannarxi, ya’ni, moddalarni qisqartirilgan nomenklatura nuqtai nazaridan hisob olib borish hisob talablariga javob bermaydi, chunki bunda zaruriy mahsulotning to’la tannarxi hisob-kitob qilinmaydi.
"Direkt kosting" tizimini O’zbekiston korxonalarini boshqarishda qo’llashning imkoniyatlari va maqsadga muvofiqligini tahlil etish tadqiqotning navbatdagi bosqichi hisoblanadi.
Mustaqillik yillarigacha mahsulotning to’liq tannarxini kalkulyatsiya qilish O’zbekiston buxgalteriya hisobi uchun an’anaviy hisoblangan. Undagi hisob mahsulotning to’liq tannarxi haqida ma’lumotlar olishga qaratilgan. By variantda mahsulot tannarxi doimiy va o’zgaruvchan, asosiy va qo’shimchalarga, bevosita va bilvosita, uzluksiz ishlab chiqariladigan va davriyga bo’linishidan qat’i nazar, unga korxonaning barcha xarajatlari kiradi. Bevosita mahsulotga taalluqli bo’lmaydigan xarajatlar hisobot davri mobaynida yig’ib-taqsimlovchi hisobvaraqlarda to’planadi, so’ngra hisob siyosati bo’yicha tasdiqlangan bazaga mutanosib ravishda mahsulot tannarxiga o’tkaziladi, biroq bu variantda mahsulot birligi tannarxi mahsulot ishlab chiqarish hajmi o’zgarganda o’zgarishi hisobga olinmaydi.
Agar korxona mahsulot ishlab chiqarish va sotishni kengaytirsa, mahsulot birligi tannarxi pasayadi, agar korxona mahsulot ishlab chiqarish hajmini qisqartirsa, tannarx o’sadi. Bunday sharoitda O’zbekiston korxonalarida "Direkt-kosting" tizimini qo’llash zarurligi va maqsadga muvofiqligi dolzarb bo’lib qoladi.
“Direkt-kosting" tizimi elementlarini respublikamiz amaliyotida qo’llashda 1994 yil burilish davri bo’ldi. Bunda korxonalar asta-sekin tannarxni kalkulyatsiya qilishning O’zbekiston hisobi uchun noan’anaviy bo’lgan usulini o’zlashtira boshladilar. Bu usul “Direkt-kosting” tizimi asosida joriy qilina boshladi.
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1994 yil 26 martda 164-sonli “O’zbekistonda buxgalteriya hisobi va hisoboti to’g’risidagi Nizomni tasdiqlash va buxgalteriya hisobi hisobvaraqlar tizimini takomillashtirish to’g’risida”gi qarori asosida buxgalteriya hisobini rivojlantirish bo’yicha bir necha qadamlar qo’yildi. Xususan, O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan tasdiqlangan va BMTning xalqaro ekspertlari ishtirokida ishlab chiqilgan “Mahsulot (ish, xizmatlar)ni ishlab chiqarish va sotish xarajatlari tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish to’g’risida”gi Nizom (1995 yil 27 yanvar) (yangi tahriri №54 1999 yil 5 fevral) qabul qilindi.
Shundan so’ng, O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining 1995 yil 4 apreldagi 17-02/28-sonli Yo’riqnomasi tasdiqlanib, unda ma’muriy boshqaruvga oid xarajatlar “Davr xarajatlari” deb atalishi va ular “Foyda va zararlar” hisobvaraqiga hisobdan chiqarilishi belgilab qo’yildi. Albatta, bu tarixga aylangan haqiqat, biroq shu davrdan boshlab O’zbekistonda “Direkt-kosting” tizimi va marjinal daromad kontseptsiyasiga asos solindi desak, mubolig’a bo’lmaydi. Mazkur qoida 21-BHMSga asosan, buxgalteriya hisobida qo’shimcha xarajatlar 9000 – “Asosiy (operatsion) faoliyatning daromadlarini hisobga oluvchi hisobvaraqlar”ining debeti va 9400 – “Davr xarajatlarini hisobga oluvchi hisobvaraqlar”ining krediti bo’yicha qayd etilishini nazarda tutgan.
