Guliston davlat universiteti b. A. Xasanov, A. A. Xashimov, A. B. Muxametov, A. A. Abduvohidov buxgalteriya hisobi

8.2. Xarajatlar haqida tushuncha va ularning turli xil
belgilariga qarab turkumlanishi

Aktivlarni hisobdan chiqarish va majburiyatlarning paydo bo’lishi natijasida tashkilot kapitali kamayib tashkilotning iqtisodiy manfaatlari kamayishiga olib kelsa bu tashkilotning xarajatlari deb tan olinadi, bundan tashkilot mulk egalarining qarori bo’yicha ulushni kamaytirish mustasno.

Ishlab chiqarish xarajatlari quyidagi kategoriyalarni o’z ichiga oladi: xarajatlar, sarflar va chiqimlar.
Korxonaning ishlab chiqarish va tijorat faoliyatining dastlabki bosqichidagi xarajatlarga quyidagilar kiradi:
1) hisobot davri xarajatlari bo’yicha to’lovlar (xom ashyo, materiallar sotib olish va boshqalar.)
2) majburiyatlar oshishi (kreditga xom ashyo sotib olishda) yoki debitorlik qarzlarining kamayishi natijasida kelib chiqadigan xarajatlar;
3) boshqa hisobot davrlari xarajatlari bo’yicha to’lovlar (o’tgan yilgi majburiyatlarni qoplash va boshqalar).
Bunday holda biz kelgusida ishlab chiqarish xarajatlari bo’yicha hisobdan chiqariladigan mehnat predmetlarini sotib olish bilan bog’liq to’lovlarga duch kelamiz. Xarajatlar tushunchasi to’lovlar tushunchasi bilan chambarchas bog’liq. Biroq, yuqorida qayd etilgan xarajatlar hisobot davridagi mahsulot tannarxi xarajatlariga kiritilmaydi, ular kelgusi yoki avvalgi davrlar xarajatlarini to’lash bilan bog’liq bo’lib, korxona aktivlarining kamayishiga olib keladi. Sarflar hisobot davrida (masalan, sotib olingan materiallar shu hisobot davrida ishlab chiqarish uchun ishlatilganda) yoki keyingi davrlarda (masalan, hisobot davrida sotib olingan materiallar keyingi davrlarda ishlab chiqarish uchun hisobdan chiqarilganda) ishlab chiqarishda iste’mol qilinadigan xarajatlarga aylanadi. Tashkilotlar tomonidan shartnoma shartlarini buzganligi, uchun to’lanadigan jarimalar, penyalar, neustoykalar, odatda, sarflar deyiladi, bular xarajatlarga tegishli emas.
Naqd pulda ifodalangan mehnat mahsulotlarini ishlab chiqarish bo’yicha tashkilotning joriy xarajatlari mahsulot tannarxini tashkil etadi.
Soliqqa tortish maqsadlari uchun “tannarx” tushunchasi qo’llanilmaydi, chunki joriy hisobot davrida daromad solig’ini hisoblashda chegirib tashlangan xarajatlar summasi buxgalteriya hisobida mahsulotning haqiqiy tannarxiga mos kelmaydi.
O’zR Soliq kodeksida sarflarga xarajatlar va ayrim hollarda zararlar ham kiradi, agar ular kelgusida daromad olishga qaratilgan faoliyatni amalga oshirish uchun qilingan bo’lsa. Bunday holda foyda solig’ini hisoblash maqsadida xarajatlar asoslangan va hujjatlashtirilgan bo’lsa xarajatlar sifatida tan olinadi (O’zR Soliq kodeksining 305-moddasi).
Shunday qilib, buxgalteriya hisobida: “mahsulot tannarxiga kiritiladigan xarajatlar yoki hisobot davrini shakllantiradigan sarflar” tushunchalaridan foydalanilsa, soliqqa tortish maqsadida esa: “foydani soliqqa tortishda hisobga olinadigan korxona sarflarini shakllantiradigan xarajatlar” degan tushunchadan foydalaniladi.
Buxgalteriya hisobi maqsadlarida mahsulotni tayyorlash va sotish, tovarlarni sotib olish va sotish bilan bog’liq xarajatlar oddiy faoliyat uchun xarajatlardir. Bunday xarajatlarga ishlar yoki xizmatlarni bajarish bilan bog’liq xarajatlar ham kiradi.
Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar qiymatini so’ndirish (qoplash) ham odatdagi faoliyat turi uchun xarajatlar hisoblanadi.
Buxgalteriya hisobi uchun tasniflangan boshqa xarajatlar mahsulot ishlab chiqarish va sotish xarajatlariga kiritilmaydi, chunki ular mahsulot yaratish va sotish jarayoni bilan bog’liq emas.
Boshqa xarajatlardan tashqari kapital va moliyaviy qo’yilmalar bilan bog’liq xarajatlar ham ishlab chiqarish tannarxiga kiritilmaydi.
Muayyan turdagi mahsulot tannarxini tashkil etuvchi xarajat moddalarining tipik nomenklaturasi o’z ichiga quyidagilarni olishi mumkin:
- xom ashyo va asosiy materiallar (qaytariladigan chiqindilar chegirib tashlanadi);
- sotib olingan buyumlar, butlovchi buyumlarlar va yarim tayyor mahsulotlar;
- texnologik maqsadlar uchun yoqilg’i va energiya;
- ishlab chiqarish xodimlarining mehnat haqi;
- ishlab chiqarish xodimlarining ijtimoiy sug’urtasi uchun ajratmalar;
- asosiy vositalarning eskirishi;
- ishlab chiqarishni tayyorlash va o’zlashtirish xarajatlari;
- umumishlab chiqarish xarajatlari;
- yaroqsiz mahsulotlardan yo’qotishlar;
- boshqa ishlab chiqarish xarajatlari.
Barcha xarajatlar yig’indisi mahsulot tannarxini tashkil etadi.
Mahsulot tannarxiga sotish xarajatlari qo’shilganda mahsulotning to’liq tannarxi shakllanadi.
Xarajatlarni kalkulyatsiya moddalari bo’yicha guruhlash ishlab chiqarilgan mahsulotlar tannarxini hisoblash uchun asos bo’ladi. Bu holda sotish va boshqaruv xarajatlari tashkilotning odatdagi faoliyati uchun xarajatlar sifatida tan olingan hisobot yilida to’liq sotilgan mahsulotlar tannarxida e’tirof etilishi mumkin.
Xarajatlar mahsulotlarni ishlab chiqarish, tovarlar sotish, ishlar bajarish va xizmatlar ko’rsatish bilan bog’liq bo’lgan sarflarning puldagi ifodasidir.
Korxonalarda xarajatlar turlari va moddalarining yuzaga kelishi ularning asosiy, moliyaviy va investitsiya faoliyatidan kelib chiqadi. Ishlab chiqarish korxonalarining xarajatlari asosan xomashyo, materiallar, yoqilg’i va mehnatga haq to’lash xarajatlari kabilardan iborat bo’ladi.
Respublikamizda xarajat moddalari “Mahsulot (ishlar, xizmatlar)ni ishlab chiqarish va sotish xarajatlarining tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to’g’risida”gi Nizomga asoslanadi.
Bu Nizomga asoslangan holda barcha xarajat moddalarini quyidagicha ifodalash mumkin:
1. Mahsulotlarni ishlab chiqarish tannarxiga kiritiladigan xarajatlar:
- bevosita va bilvosita moddiy xarajatlar;
- bevosita va bilvosita mehnat xarajatlari;
- boshqa bevosita va bilvosita xarajatlar, shu jumladan ishlab chiqarish yo’nalishidagi ustama xarajatlar.
2. Davr xarajatlari:
- sotish xarajatlari;
- ma’muriy xarajatlar;
- boshqa operatsion xarajatlar va zararlar.
3. Moliyaviy faoliyat bo’yicha xarajatlar:
- foizlar buyicha xarajatlar;
- xorijiy valyuta operatsiyalarida yuzaga keladigan salbiy kurs farqlari;
- qimmatli qog’ozlarga qo’yilgan mablag’larni qayta baholash;
- moliyaviy faoliyat bo’yicha boshqa xarajatlar.
4. Favqulodda zararlar.
Mahsulotlarning ishlab chiqarish tannarxiga qo’shiladigan xarajatlar ishlab chiqarish yoki mahsulot (ish, xizmat)larni qayta ishlashda foydalaniladigan tabiiy va mehnat resurslari, xomashyo va materiallar, yoqilg’i va energiya, asosiy vositalar hamda ishlab chiqarishga tegishli boshqa xarajatlarning bahosini ifodalaydi.
Ushbu xarajatlar iqtisodiy mazmuniga ko’ra quyidagicha tartibda guruhlanadi:
- ishlab chiqarish moddiy xarajatlari (qaytariladigan chiqitlar qiymati chiqarib tashlangan holda);
- ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo’lgan mehnatga haq to’lash xarajatlari;
- ishlab chiqarishga tegishli bo’lgan ijtimoiy sug’urta ajratmalari;
- asosiy vositalar va ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo’lgan nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi;
- ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo’lgan boshqa xarajatlar.
Xo’jalik yurituvchi sub’ektlarda moliyaviy faoliyat bo’yicha xarajatlar muomalalarini buxgalteriya hisobida aks ettirish uchun quyidagi hisobvaraqlar belgilaigan:
9610 –“Foizlar ko’rinishidagi xarajatlar”;
9620 –“Valyutalar kurslari farqidan zararlar”;
9630 –“Qimmatli qog’ozlarni chiqarish va tarqatish bo’yicha xarajatlar”;
9690–“Moliyaviy faoliyat bo’yicha boshqa xarajatlar”.
Mazkur hisobvaraqlar tranzit hisobvaraqlar hisoblanib, aktiv xarakterga ega. Ularning debet aylanmasi xo’jalik muoamalalari natijasida sodir bo’lgan moliyaviy xarajatlarni, kredit aylanmasi esa ularning hisobdan chiqarilishini ifodalaydi.
Korxonalarda ishlab chiqarish xarajatlariga qo’yilgan vazifalarga muvofiq xarajat elementlari va kalkulyatsiya moddalariga bo’linadi.
Xarajatlarni elementlari bo’yicha guruhlash ishlab chiqarish xarajatlarini iqtisodiy mazmuniga qarab aniqlash va tegishli smetalar tuzishga asos bo’ladi.
Ishlab chiqarish xarajatlarini kalkulyatsiya moddalari bo’yicha guruhlash esa mahsulotlar tannarxini aniqlashga xizmat qiladi. Mazkur xarajatlar xomashyo va materiallarni tayyorlash, qayta ishlash, brak mahsulotlarni tuzatish, yarim tayyor mahsulotlarni ishlab chiqarish bilan bog’liq bo’ladi. Ishlab chiqarish xarakteriga ega bo’lmagan xarajatlarga korxonaning madaniy-maishiy ob’ektlariga sarflanadigan xarajatlar kiradi.
Shuningdek, korxonalarda xarajatlar mahsulot tannarxiga kiritilishiga ko’ra bevosita va bilvosita xarajatlarga ajratiladi.