Guliston davlat universiteti b. A. Xasanov, A. A. Xashimov, A. B. Muxametov, A. A. Abduvohidov buxgalteriya hisobi

"SCA" tizimi bo’yicha boshqaruv hisobini tashkil qilish

SCA (Strategic Cosl Analysis) – xarajatlarni strategik tahlil qilish tizimi boshqaruv hisobining muhim elementi sifatida o’tgan asrning 90-yillarda paydo bo’ldi. Mazkur hisob tizimining asosiy tarkibiy qismi va markaziy ob’ekti – iste’mol qiymatini shakllantirsh zanjiri (value chain) hisoblanadi.

Iste’mol qiymatini shakllantirish zanjiri usulida har bir tarkibiy bo’linma oldiga iste’mol qiymatini hozirgi darajada saqlagan holda xarajatlarni kamaytirish yoki xarajatlarni ko’paytirmagan holda iste’mol qiymati (daromad)ni oshirish imkoniyatini qidirish vazifasi qo’yiladi.
Zanjirning har bir xalqasi ishlab chiqarish jarayonida zarurligi, shuningdek, iste’mol qilinadigan resurslar nuqtai-nazaridan tahlil qilinadi, shundan so’ng aniq muomalani bajarish qiymatini tavsiflovchi o’lcham – Cost Driver (kost-drayver) aniqlanadi. Kost-drayver va qiymatni shakllantirish zanjirini qayta qurish natijasida raqobatchilar ustidan barqaror mavqega ega bo’lishga harakat qilinadi. Bundan tashqari boshqaruv hisobi korxonani keskin raqobat sharoitida marketing maqsadlariga bo’ysunishiga olib keladi.
An’anaviy boshqaruv hisobida yagona kost-drayver bo’lib mahsulot hajmi hisoblansa, xarajatlarni strategik tahlil (SSA) qilish usulida ikkita: tarkibiy va operatsion kost-drayverlar ko’rib chiqiladi. Tarkibiy kost-drayverning beshta mezoni mavjud:
– ishlab chiqarishning ko’lami (ishlab chiqarishga, ilmiy-tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlari (ITTKI) va marketingga yo’naltirilgan investitsiyalar hajmi);
– ta’sir doirasi (vertikal integratsiya darajasi);
– tajriba (kutilayotgan muomalalarni amalga oshirishning avvalgi iqtisodiy tajribasi natijasi qanday bo’lgan?);
– texnologiyalar va ularning xususiyatlari;
– murakkablik (mahsulot (ish, xizmatlar) nomenklaturasining kengligi).
Operatsion kost-drayverlar korxonaning tarkibiy siyosatini muvaffaqiyatli amalga oshirishga ko’maklashishi bilan tavsiflanadi. U ham o’z navbatida quyidagi bo’laklarga bo’linadi:
– xodimlarni jalb etish – korxonaning umumiy maqsadiga erishish uchun xodimlar qay darajada bu ishga jalb etilgan;
– umumiy sifat nazorati (TQM – Total Quality Management);
– quvvatlardan to’liq foydalanishg darajasi;
– mahsulotlarning konstruktsiyasi;
– mol etkazib beruvchi va xaridorlar bilan aloqalar.
Agar mahsulot tannarxi an’anaviy baho shakllanishining asosi qilib olinsa, korxonaning mahsulot hajmi va chakana bahosi bazasida – "Aniq mo’ljalli tannarx" nomli bizga notanish bo’lgan yangi kategoriya tug’iladi. Shunday qilib, xarajatlarni strategik boshqarishga ishlab chiqarish hajmini nazorat qilish, xarajatlarni iqtisod qilish, ilmiy-tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlari, sotish va reklama xarajatlarini minimallashtirish orqali erishiladi.
Misol. Kompaniya videotexnika ishlab chiqarish jarayonida videomagnitofonlarni takomillashtirib, o’z-o’zini tozalab boruvchi qalpoqchalar bilan jihozlashi uchun 10 dollar qo’shimcha mablag’ sarflaydi. Bu an’anaviy boshqaruv hisobi nazariyasi bo’yicha ortiqcha xarajatdir. Agar xaridor qalpoqchani o’zi sotib olsa, bu unga yiliga 20 dollarga tushadi. Videomagnitofon 5 yil xizmat qilsa, demak xaridor 100 dollar qo’shimcha mablag’ sarflaydi. Ishlab chiqaruvchi shuni inobatga olib, iste’mol qiymatini shakllantirish zanjiri qoidasiga binoan (100 - 10 = 90) 90 dollar iqtisod qilinadigan mablag’ hisobidan bahoni 10 dollarga oshirishi mumkin.
Demak, korporativ strategiya korxona erishishni maqsad qilib qo’ygan strategik maqsadlar to’plami bo’lib, ularni amalga oshirish natijasida korxonada bajariladigan ishlar modelini tuzish, korporativ strategiyani ro’yobga chiqarishda korxona biznes jarayonining qayta tashkil qilinishini ta’minlaydi.