Guliston Davlat Universiteti 1

Mustaqil ishi

Reja:

1. Yerda hayotning paydo bo’lishi.

2. Yerda hayotning paydo bo’lishi to’g’risidagi qarashlar.

3. Yerda hayotning paydo bo’lishi to’g’risida Oparin nazariyasi.

4. Eralar, davrlar va ulardagi hayot.

Mavzu: Hayot paydo bo’lishi haqidagi zamonaviy tasavvurlar Yerda hayotning paydo bo’lishi masalasi tabiiy fanlar kontseptsiyasining hozirgi kunga qadar mavjud eng qiyin va shu vaqtning o’zida eng qiziqarli muammolaridan hisoblanadi. U shuning uchun ham qiyinki, fan sifat jihatidan yangi hisoblanmish hayotni yaratish va uning taraqqiyotini pog’onama-pog’ona aniqlash uchun eksperimental tajriba asosida to’lig’incha yechish imkoniga hozircha ega emas.

Olimlar hayotni vujudga kelish jarayonini bundan bir necha milliard yil ilgari mavjud bo’lgan muhitni aynan o’sha davrga mos keladigan qilib yaratish imkoniga ega emaslar. Hatto aynan o’sha tirik mavjudotlarning paydo bo’lish davriga monand qilib yaratilgan muhit ham model eksperimentgina bo’lib qolardi xolom.

Metodologik jihatdan qiyin hayotni paydo bo’lishini aniq ravishda tushuntirish, o’sha o’tgan geologik davrni aniq yaratish bilan bog’liq.

Hayotning paydo bo’lish masalasi, o’lik tabiatni tirik tabiatdan farqli xususiyatini hamda hayot evolyutsiyasini aniqlash jihatidan ham juda qiziqarli.

SHunday ekan, biz quyida eng avval koinot bo’shlig’ida Yer qurrasini

shakllanishi, unda hayot paydo bo’lganga qadar mavjud bo’lgan muhit, so’ngra esa hayotning ilk davri va nihoyat hayotning bunyodga kelishi va uning taraqqiyoti haqida fikr yuritamiz.

Adabiyotlarda ta‘kidlanishicha, 20 mlrd. yil muqaddam koinotning qaysi bir bo’shlig’ida ulkan vodorod buluti vujudga kelgan. Gravitatsiya (tortish kuchi) ta‘sirida bu bulut siqila boshlagan, Gravitatsion energiya (kuch) asta-sekin issiqlik energiyasiga o’ta borgan, natijada mavjud bulut yulduzga aylangan. Shundan so’ng yulduz ichida mavjud energiya million (gradus)gacha yetgach, yadro reaktsiyasi boshlanib, vodorod atomi geliy atomiga aylangan va vodorodning to’rt atomidan bitta geliy atomi hosil bo’lgan. Geliy hosil bo’lish jarayonida vodorod atomlarining qo’shilish reaktsiyasi davomida kuchli energiya hosil bo’lishi davom etgan. Vodorod jamg’armasining cheklanganligi tufayli uning yadro reaktsiyasi asta-sekin to’xtab yulduz ichi bosimi sekinlashib borgan. Lekin gravitatsiya kuchiga to’sqinlik qiluvchi qarama-qarshi kuch bo’lmaganligi tufayli yulduz yanada siqila borgan.

Gravitatsion siqilish

haroratning

qayta,

takroriy

ravishda

yangitdan

ko’tarilishiga sabab bo’lgan va geliyni har uch atomi uglerod yadrosiga aylangan.

Geliy uglerodga nisbatan tez yonganligi tufayli yangitdan vujudga kelgan.

Yulduzning ichki issiqlik bosimi kuchi gravitatsion kuchga nisbatan ustun chiqadi

va yulduz yangitdan kengaya boshlaydi. Bu bosqichda u juda issiq va mahkam yadrodan iborat bo’lib, unda geliyning yonishi davom etib geliy va yonib ulgurmagan kaliy vodorod zanjiridan tashkil topgan jild (qobiq) vujudga kelgan.

Astronomlar ta‘biriga ko’ra bunday yulduzlarni qanotli yulduzlar deb ataydilar.

Yulduz ichida yadrolarning to’qnashuv va o’zgarish jarayonlari tuhtovsiz davom etgan. Geliy yadrolarini uglerod yadrolari bilan birikishi natijasida kislorod yadrosi, so’ngra neon, magniy, kremniy, oltingugurt va shu singari boshqa elementlarning yadrolari shakllangan. Yadro yonilg’i qoldiqlari oxiriga qadar yonib bo’lgach, yulduzlar o’z muvozanatini yo’qotishi natijasida qayta portlash hodisasi bo’lishi vaqt-vaqti bilan davom etgan. Bu portlashlar natijasida yanada yangiroq yulduzlar paydo bo’la borgan.

Yulduzda sodir bo’ladigan portlashlar oqibatida juda ko’p miqdorda (cheksiz ko’p og’ir ximiyaviy element sintezi kuzatilgan, bu og’ir ximiyaviy elementlarning bir qismi kosmosga otilib chiqqan (uloqirilgan) va vodorod bilan birikkan. Natijada kosmik koinotda Yer qurrasida uchraydigan barcha ximiyaviy elementlar sintezi sodir bo’lgan. Vodorod va vodorodli birikmalardan tashkil topgan yulduzlarning

kelgusi avlodida, boshdanoq (yulduzlarning shakllanish davrida) og’ir ximiyaviy elementlar aralashmasi (qotishmasi) mavjud bo’lgan.

CHetdan qaraganda materiyaning barcha bo’laklari, jumladan Yer qurrasi va unda mavjud barcha moddalar yo’qdan bor bo’lgandek ko’rinadi. Haqiqatdan ham shundaymi?

Bu borada falsafa va tabiat olamining o’rganilish tarixiga e‘tibor bersak, turli-tuman qarashlar borligining shohidi bo’lamiz. Yo’qdan bor bo’lish g’oyasi dastlab Arastu «Metodika»sida o’z aksini topgan. «Dastlab bo’shliq paydo bo’lgan, undan so’ng Geo (er) vujudga kelgan» degan g’oya tarafdori. Xristian diniy kitobi

«Bibliya»da yozilishicha xudo (olloh) olamni yo’qdan, bo’shliqdan yaratgan va shundan so’ng unda tartib o’rnatgan deyiladi.

Ammo yo’qning o’zi nima? Bu savolga Angliya kibernetigi U.R.Eshbi aniq javob beradi. Uning fikricha, cheksiz turli-tumanlik boshqacha qilib aytganda parokandalik yoki yo’q elementlar orasida hech qanday bog’lanishning (aloqaning) yo’qligi, predmet va hodisalar turli-tumanligining cheklanganligidir.

SHunday qilib, bu falsafiy abstraktsiya, predmet va hodisalar bir-biriga bog’liq bo’lmagan, bir-biri bilan aloqador bo’lmagan olam.

Tabiiyki, bunday olam mustaqil ravishda rivojlanish imkoniga ega emas. Shuning uchun ham yo’qning birlamchiligi haqidagi g’oya olloh (iloh) kuchi bo’lib, butun

koinot va undagi barcha mavjudotlarning g’ayri tabiiy kuch. Olloh tomonidan yaratilganligi to’g’risidagi g’oya bilan bog’liq. O’z holiga qoldirilgan va biror-bir kuch tomonidan boshqarilmagan bunday olam soddalanish, vayron bo’lish, yemirilish va to’liq halokatga mahkum.

Hozirgi ilmiy texnik taraqqiyot jarayonida hayotning elementar asoslari har tomonlama o’rganilayotganligi tufayli tabiatda sodir bo’ladigan jarayonlar haqida quyidagi fikrlarni ko’pchilik tan olinganligini shohidimiz:

-koinotning barcha predmetlari va ularning rivojlanishi uch tomonlama - modda, energiya va informatsiya almashinuvidan iborat;

-almashinuv jarayonida predmetlar o’rtasida modda, energiya va informatsiya almashinuvi sodir bo’ladi. Informatsiyada almashinuvchi tomonlarning har birida o’zi uchun xos bo’lgan xususiyatlar namoyon bo’ladi;

-predmet va hodisalarning o’zaro modda, energiya va informatsiya almashinuvi jarayonida

almashinuvchi

tomonlarning

xususiyatlari

asosiy

shartlardan

hisoblanadi. Takomillashgan, murakkab, kuchli tomon tashqi muhitdan sodda tomonga nisbatan ko’p informatsiya oladi va shu vaqtning o’zida o’zi ham kuchli informatsiya manbai hisoblanadi;

-almashinuv

qobiliyatiga

ega

bo’lgan

har

bir

tomon

o’zining

cheksiz xususiyatlariga ega ekan, informatsiyalar ham son jihatidan cheksizdir.

Bu informatsiyalar qonuniy ravishda ularning biridan ikkinchisiga o’tishi muqarrar. Shunday ekan, modda, energiya va informatsiya almashinuvi jarayonini matematik ishlov usuli yordami bilan ularning murakkabligi va almashinuv darajasini aniqlash mumkin.

Yuqorida eslatilgan murakkab materiya bo’laklarining nisbatan oddiydan vujudga kelishi muammosiga qaytaylik. Buning uchun quyidagi shart va sharoitlar mukammal ravishda mavjud bo’lishi asosiy shartlardan hisoblanadi: 1. Nisbatan sodda komponentlar massasining bo’lishi (mavjudligi).

2. Aloqa uchun komponentlarning printsipial qobiliyatini mavjudligi.

3. Geliy sintezi uchun sarflanadigan energiya manbai - issiqlik energiyasiga almashuvchi gravitatsiya kuchi, atomlar harakati energiyasi hamda yulduzlarning portlashi natijasida sodir bo’ladigan va o’ta yangi yulduzlar hosil bo’lishi uchun sarflanadigan energiyaning mavjudligi.

4. Yangitdan vujudga kelgan ximiyaviy elementlarning barqarorligi: birinchidan ularning yadrosi ichidan o’z kuchi, ikkinchidan yulduzlarning portlashi natijasida kosmik koinotga uloqtirilgan kuch bilan ta‘minlanishi.

5. Og’ir metallarning bir qismini koinotga uloqtirilishi, materiya evolyutsiyasida ular ishtirokining dastlabki shartlaridan hisoblanishi.

Murakkab ximiyaviy elementlarni vodoroddan vujudga kelishi davomli, sodda bo’lmagan, ko’p pog’onali jarayondir. Ularning tuzilishi va tarqalishi -

moddalarning yulduzlararo muhitdan sodir bo’ladigan tsirkulyatsiyasiga bog’liq deb qarash mumkin.