|
Ilmiy tadqiqot usullari
Ilmiy tadqiqot - yangi bilimlarni ishlab chiqish jarayoni, bilish faoliyati turlaridan biri. Unga obʼyektivlik, ishonchlilik, aniklik xos. Ilmiy tadqiqot hamma shartlarga amal qilib takrorlanganda hamisha birdek natija beri-shi, bahs etilayotgan masalani isbotlashi lozim. Ilmiy tadqiqot bir-biri bilan boglangan ikki kiyem — tajriba va na-zariyadan iborat. Ilmiy tadqiqotning asosiy komponentlari: mavzuni belgilash, mavjud axborotni, tadqiqot sohasidagi shartsharoit va metodlarni, ilmiy farazlarni oldindan taxlil etish, tajriba oʻtkazish, olingan natijalarni taxlil etish va umumlashtirish, kelib chiqqan farazlarni olingan dalillar asosida tekshirish, yangi fakt va qonunlarni ifodalab berish, ilmiy bashorat yuritish. Ilmiy tadqiqotlarni fundamen-tal va amaliy, miqdoriy va sifatiy, noyob va kompleks tadqiqotlarga aj-ratish keng tarqalgan. Ilmiy tadqiqotlarning metod va tajribalari fanning oʻzidagina emas, balki koʻpgina iqtisodiy va ijtimoiy masalalarni qal qilishda ham keng qoʻllaniladi
IImiy tadqiqotlar olib borishning asosiy usullari ilmiy tadqiqotlarni amalga oshirish ma'lum bir sistemaga va oldindan ishlab chiqilgan rejaga asosan olib boriladi. I1miy tadqiqotdan ko'zlangan maqsadga erishish aniq bir tadqiqot olib borish uslubiga tayangan holda va unga asosan amalga oshiriladi. Fanning alohida sohasining rivojlanishi bilan bog'liq obyektiv qonunlar umumiy va xususiyga bo'lingani kabi ilmiy tadqiqot usullari ham umumiy va xususiyga bo'linadi . Tavsifty - dalillar (asarlar) yig'ish va ulami dastlabki guruhlarga ajratish.
Mantiqiy-analitik - dahl va asosing tahlili. Ilmiy anglashning sifat va miqdoriy usularidan foydalanish. Umuman, tadqiqot!ar oiib borishdajuda ko'plab usullardan foydalaniladi. Ulardan ayrimlari turli xiI fan sohalarida foydaJ anilishi mumkin. Masalan, matematik usullar, fanning turli sohaJarida qo'l!ar.ilsa, tenzometrik o'1chash - mexanikada, sistemali yondashuv, termodinamik usul - energetikada va h.k. Aniq usullar aniq bir obyektning mohiyatini o'rganish, ko'zlangan ilmiy va amaliy muammoni yechi~:hbilan bog'liq obyektiningxususiyatlari va o'ziga xos tomonlarini o'rganishda qo'llaniladi. Masalan, energotexnologik jarayonlarda energiya tejamkorlik muammolami yechishda energetik balans tengiamasiga va energiyani saqlanish qonuniga asoslaniladi. Elektromagnit jarayonlarini o'rganishda Maksve tenglamalar sistemasi va elektrodinarnika qonunlaridan foydalaniladi. llmiy tadqiqotlar olib borish borliq haqidagi obyektiv bilimlami isshlab chiqish va nazariy tomondan sistemalashtirishdan iborat inson faoliyati sohasi bo'lib, u quyidagilarni o'z ichiga oladi: - ilmiy tushunchalar, tamoyillar va aksiomalar, ilmiy qonunlar, nazariyalar va farazlar, empirik ilmiy faktlar, uslublar, usullar va tadqiqot yo'Hari tarzidagi uzluksiz rivojlanib boruvchi bilimlar tizimini; - bilimlarning mazkur tizimini yaratish va rivojlantirishga yo' naitirilgan insonlarning ilmiy ijodi; - insonlar ijodining ilrniy mehnat obyektlari, vositalari vailmiy faoliyat sharoitlari bilan ta'minloychi muassasani. Tadqiqot olib borish faktlar to'plashdan boshlanadi, ular o'rganiladi va sistemalashtiriladi, umumlashtiriladi, ma'lum bo'lganlarni tushuntirish va yangilarini oldindan aytib berishga imkon beruvchi ilrniy bilimlar mantiqiy tuzilgan sistemalarni yaratish uchun ayrim qonuniyatlarni ochishdan iborat bo'ladi. Tamoyil (postulat)lar va aksiomalar ilmiy bilishning boshlang'ich holati hisoblanadi, bular sistemalashtirishning bosWang'ich shakli bo'lib, ta'limot, nazariya va h.k. (masalan, kvant mexanikasidagi Bor postulati, Yevklit hodisasi aksiomalari va b.)Jar asosida yotadi.
I1miy bilimni umumlashtirish va tizimlashtirishning oliy shakli bo'lib ta'rif hisoblanadi. U mavjud obyektlar, jarayonlar va hodisalarni umumlashtirib idroklashga, shuningdek, yangilarini oldindan aytib berishga imkon beruvchi tadqiqotlarning ilmiy tamoyillari, qonunlari va usullarini ifodaJaydi. Ilmiy bilim tizimida ilmiy qonunlar muhim tarkibiy qism bo'Jib rusoblanadi, bular tabiat, jamiyat va tafakkurdagi eng ahamiyatli , barqaror va takrorlanuvchi obyektiv ichki bog'liqlikni aks ettiradi. Odatda ilmiy qonunJar umumiy tushunchalar, kategoriyalar jumlasiga kiradi. Olimlarilmiy natija (ijobiy yoki salbiy)ga erishish vositasi sifatidagi daliliy materiallarga yetar!icha ega bo'lmagan hollarda faraz (gipoteza)dan foydalanadilar. Faraz ilmiy taxmin bo'lib, tajribada tekshiIishni talab etadi va nazariy jihatdan ishonchli ilmiy nazaJiya bo'lish uchun asoslanishi lozim. Fan masalalarni hal qilish omili bo'lib, nazariyalar ishlab chiqish, borliq obyektiv qonunlarini ochish, ilmiy faktlarni aniqlash va h.k.lar hisoblanadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
