Guliston – 2013 ko’baev qobil umarovich. O’zbek adabiyoti (poeziya) fani bo’yicha o’quv-uslubiy majmua

Muhokama uchun savollar:

0. 
   1.1.Zulfiya she’riyatidagi intelektual va psixologik she’riyat deya baholashga munosabatingiz qanday?
   
1. 
   1.2. Zulfiya she’riyatidagi ayollar olamidan olingan obrazlarga qaysi timsollarni kiritish mumkin?
   

2-savol bo’yicha darsning maqsadi:
Talabalarga shoiraning o’ziga xos hayot yo’li haqida ia’lumot berish
Identiv o’quv maqsadlari:

0. 
   2.1.1. Zulfiya she’riyatining o’ziga xos mavzular ko’lamidan xabardor bo’ladi.
   
1. 
   2.1.2. Shoira she’riyatidagi fojiaviy ruh ustunligi sabablarini bilib oladi.
   
2. 
   2.1.3. Zulfiya dostonlari mazmuni bilan tanishadi.
   

2-savol bayoni
Zulfiya lirikasini intellektual va psixologik sheriyat deyish mumkin. Chunki unda teran fikr jushkin xissiyot bilan uygunlashib ketgan. Shoira sherlaridagi xissiyot okimi fojiaviy kolliziyalar chukkisigacha usib, rivojlanib boradi. Lekin u, garchi shunday munakkab jarayonlarni uz ichiga olsa – da, tushkunlik ruxidagi sheriyat emas. Balki aksincha manaviy boy, ruxan tetik lirik kaxramoniga ega bulgan xayotbaxsh va mardona sheriyatdir. Shoiraning sherilarida vokelik va inson takdiri kechagi kuni, bugungi va ertasi bilan idrok etiladi. Uning ijodida «xotira», «takdirdosh», «yuragimga yakin kishilar», «kelajak» kabi tushunchalar goyat muxim axamiyat kasb etadi.
«Men sherlarimni bir mavzu atrofida cheklanib kolishini istamayman», degandi Zulfiya. Darxakikat, shoira lirikasi kup ovozli va seroxangdir. Bu oxanglarning eng muximini shodlik va gam, xijron va fojiaviylak tashkil etadi. Zulfiya uz sheriyatining kup ovozli ekanini «Sen tok emas – ikki turli soz, kush kanot – la kilasan parvoz» yoki «Xijroning kalbimda, sozing kulimda» kabilida sheriy yul bilan xam bir necha bor takidlaydi. Bu jixat shoiraning ijodiy printsipi darajasiga kutarilgan. Uning lirikasidagi shodlik va kutarinkilik oxanglari, shubxasiz, X.Olimjon ijodiga xos bulgan yunalish bilan boglanadi. Fojiaviy oxanglar esa, tabiiyki, uning boshiga tushgan musibatlar, xayotda uzi duch kelgan iztirobli vokealar tasirida yuzaga kelgan. Bu jixatlar birikib Zulfiya sherilardagi bir uziga xoslikni, vokeaviylikni keltirib chikargan.
«Nazarimda, shoirlar uz tarjimai xollarini yozmasliklari joiz. Negaki, shoirlar xakida sherlari tavsif beradi, ular xakida xamma narsani aytib bermasa xam, ijodlarida xayotlarining kupchilik tomonlarini sharx etib berishga kodir sherlar buladi », deb yozgan edi. Zulfiya. Boshka bir joyda shoira «Xulkar » kitobi munosabati bilan «Men bu sherlarga uz ruxiy tariximning bir parchasini joylashtira boshladim, bu parchaning uz tuguni, kulminatsiyasi va echimi bor edi», degan edi. Sherlarga bunday «ruxiy tarix»ni joylash tasvirga aniklik va yorkinlik, lirik kaxramon kiyofasiga esa chukur xayotiylik bagishlaydi. Shoira uz boshidan kechirganlarini, xayotiy tajribalarini, ruxiy va xissiy xolatlarini, kalb zarblarini berish, taxlil etish orkali keng olamga va kishilarning kalbiga chukur kirib bordi. Bu ayniksa, X.Olimjonning fojiali ulimi munosabati bilan keng va teran ishlangan xijron motividagi sherlarida yakkol seziladi. Shoira ijodiga xos yana bir uziga xos jixatni etibordan sokit kilib bulmaydi. Aslida xijron motivlari Zulfiya sheriyatida X.Olimjon vafotiga kadar boshlangan edi. Anikrogi, urushning dastlabki yillaridagi ayrilik va xijron bilan boglik xolatlar uning sherlariga shunday yunalish bergan edi. Zulfiyaning «Xijron» sheri, «Uni Farxod der edilar», « Xijron kunlarida » kitoblari X.Olimjon taxririda nashr etilgan edi. Fark shundaki, shoiraning «Xijron» tushunchasi xakidagi karashlariga xayot, vokelik jiddiy taxrir kiritdi. Oldinlari «Bu xijron mangumas, visoli xam bor» degan bir ruxiy kayfiyatda bulgan shoira mangu xijron bilan uzi yuzma – yuz keldi.
Zulfiyaning «Goliblar kaytganda» (1945), «Uglim, sira bulmaydi urush», (1954) nomli sherlari bor. Bu sherlar, garchi turli yillarda yozilgan bulsa – da , ularni bir – biriga boshlab turadigan iplar bordek. Chunki xar ikkala sherda xam urush tufayli xayotdagi eng yakin kishisi – umr yuldoshini yukotgan ayollar obrazi berilgan. Lekin xar kaysi sherdagi lirik kaxramon obrazi goyat uziga xos xolat va vositalar orkali ifodalangan. Bu sherlarda shoira uzgalarning shodlik va gamini uzinikidek xis etadi, uzinikini esa xalknikiga kushib yuboradi. Shu tarzda Zulfiya bunday murakkab insoniy xolat va tuygularni tipiklashtiradi. Shuning uchun xam Zulfiyaning xijron mavzuidagi asarlari chin sevgi va vafo, insonning katta baxti va yoriga cheksiz sadokati, ogir yukotish va cheksiz kuyinish, urush va xijron, mardlik va jasorat , xayot va ulim urtasidagi kurash, Vatan va burch, utmish, bugun va erta, inson takdiri, uning ruxiy olami bilan boglik xilma – xil xis – tuygu, kechinma, fikr – uylar, orzu – armonlar tugrisidagi asarlar sifatida ardoklanadi.
Zulfiyaning keyingi yillarida yozgan «Men tongni kuylayman», «Yuragimga yakin kishilar», «Uylar», «Visol», «Yillar, yillar», «Aziz tuygular», «Tong bilan shom aro» kabi sherlarida xam zamonamiz va zamondoshlarimiz kalbi butun murakkabligi bilan, ayni chokda xayotbaxsh, antimistik ruxining kuchli mavji bilan tasvirlandi. Shoira ijodining boshidan oxiriga kadar inson takdiridagi ikki asosiy kutbni – baxt va baxtsizlikni, kuvonch va gamni bir butunlikda va idrok etdi. Shu ikkilik uning lirikasining fojiaviy asosi – bosh kolliziyasini belgilaydi. Uning «Ukuvchimga», «Umid kutaman», «Kuyosh uzib ber», «Tabiatga isyon», «Dolgali bir xayot…» kabi sherlarida shunday ijodiy printsipga amal kilingani sezilib turadi. Lekin shoira bu ikkilikning doimiy bilshini istamaydi, yaxshilikning va baxting ustun kelishini orzu kiladi. Xamisha insonni baxti ugal xolatda kurish fikri bilan yashaydi.
Shoira ijodi davomida kator sheriy turkumlar xam yaratdi. U mazkur sheriy turkumlar orkali xayotni, vokealikni, odamlar kalbini kenglikda va butun murakkabligi bilan taxlil etishga xarakat kildi. Shoiraning talay sheriy turkumlari bor bulib, bularning xar birida muallif ruxiy olamining yangi kirrasi namoyon buladi. Agar «Xijron kunlarida» turkumida urushning shafkatsiz alangasida azoblangan kalbning golib chikish ifodalansa, «Yuragimga yakin kishilar» turkumida insondagi matonat va sadokat ildizlarini odamlar mexnatidan kidiradi. «Mushoira» turkumida esa insoniyatning takdiri, tashvishi, intilishlari, orzu – umidlarining mushtarakligiga urgu beradi. «Uylar», «Yillar, yillar» turkumlarida xayot va insoln, muxabbat va sadokat, yashash va kurash manosi tuygusida badiiy mushoxada yuritilsa, «Kamalak» turkumida insoniyat uzi kashf etgan kelajak xakidagi orzular kuylanadi.
Zulfiya sheriyatiga xos bir ayricha jixat bor. Shoira xayotdagi xamma narsa – sheriyat uchun material, ilxom beruvchi xamma narsa tugrisida kalam tebratadi, ammo bularning barini ayol kalbi bilan tinglab, ayol kuzi bilan kurib, idrok etib ayol suzi – buyogi bilan tasvirlagan, uning ovozida kuylagan. Shoiraning kaysi sheriga nazar tashlamang, undagi obrazlar xam ayollar dunyosidan topilgan. Umuman olganda asarlarning goyaviylik va badiiylik darajasining mezoni bitta, albatta. Birok vokealikni kurish va badiiy tadkik etishda ularda ijod konuniyatlari ila tugilgan mushtaraklik xam borligini etibordan sokit kilish mumkin emas. Demak, ayol shoiralar kalbi goyat nazik va sezgir, uta kuyunchak va fidoyi buladi. Sherlarda xam bu xususiyat va fazilatlar yakkol ayon bulib turadi. Bularning barchasi Zulfiya lirikasining etakchi belgilari sifatida doimo ukuvchi etiborida turadi.
Shoira ijodida uning kalamiga mansub dostonlarning xam urni bor. U bu janrda «Uni Farxod der edilar» (1943), «Ikki urtok» (1946), «Mushoira» (1958), «Vodil yulduzlari» (1965), «Suroklaydi shoirni sherim…» (1965), «Kuyoshli kalam» (1979) «Xotira siniklari»(1985) kabi namunalar yaratdi. Albatta, bu asarlar xammasi bir xil darajada emas. Lekin ularning aksariyat kismi adabiyotimizda urni bor asarlar xisoblanadi. Ushbu asarlarning mavzusi xam, bagishlangan davri xam turlichadir. Chunonchi, «Uni Farxod der edilar», «Suroklaydi shoirni sherim…», «Kuyoshli kalam» dostonlarida xayotda bulgan vokealar, bor odamlar xakida suz ketadi. «Mushoira», «Vodil yulduzlari» dostonlari esa falsafiy uy va mushoxadalarga erk berilgan asarlardir. «Xotiram siniklari» asari Zulfiyaning sunggi dostoni bulib, nomidan xam kurinib turganidek, insonning uz xotarasi oldidagi uylari, armon va iztiroblari kalamga olingan.