Gulchehra izbullaeva pedagogika nazariyasi

 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

13 
1 – MAVZU. XIII ASRDAN XIV ASRNING BIRINCHI 
YARMIGACHA MOVAROUNNAHR VA XUROSONDA 
IJTIMOIY VA MADANIY HAYOT 
 
Tayanch iboralar: 
San’at, hunarmandchilik, din, ma’rifat, 
siyosiy-ijtimoiy muhit, madaniy hayot, vatanparvarlik, ma’naviy 
meros, tarixnavislik. 
 
XIII asrda Movarounnahr va Xurosonda ijtimoiy hayot. 
IX-
XII asrlarda Movarounnahr va Xurosonda sodir bo’lgan siyosiy, 
ijtimoiy-iqtisodiy o’zgarishlar mamlakat madaniy hayotiga ham kuchli 
ta’sir etdi. Movarounnahr istilo qilingach, zabt etilgan o’zga 
mamlakatlar qatorida, bu o’lkada ham faqat islom dinigina emas, balki 
arab tili va uning imlosi ham joriy etildi. Chunki arab tili xalifalikning 
ham davlat, ham fan tili edi. Shu boisdan arab tilining o’rni va 
ahamiyati oshib, uni o’zlashtirishga bo’lgan intilish kuchli bo’ldi. 
Arab tiliga bo’lgan ehtiyoj va intilish tufayli ko’p vaqt o’tmay 
Movarounnahrda arab tili va yozuvini yaxshi o’zlashtirib olgan 
bilimdonlar paydo bo’ldi. Davlatni boshqarishda Abbosiylar 
ma’muriyati ayniqsa ko’plab bilimdon siymolarga muhtoj edi. Chunki 
arablar orasida bu paytda davlat boshqaruvi ishlariga yaroqli bo’lgan 
bilimdonlar hali oz, bori ham zaif edi. 
Movarounnahr va Xurosonda shakllantirilgan islom madaniyati 
va huquqiy qadriyatlari jamiyat hayotining turli jabhalari: sud-huquq, 
til, adabiyot, maorif, din, axloq va maishiy hayotning boshqa qator 
sohalaridagi an’analarga, mahalliy shart-sharoitlarga muvofiq tartibda 
kishilarning turmush tarziga kirib bordi. 
Bag’dod shahri Sharqning yirik ilm va madaniyat markazi edi. 
IX asrda bu shaharda «Bayt ul-Hikma» tashkil etilgan edi. «Bayt ul-
Hikma»da katta kutubxona, Bag’dod va Damashqda astronomik 
kuzatishlar olib boriladigan rasadxonalar mavjud edi. Bu ilm 
dargohiga jalb etilgan tolibi ilmlar tadqiqotlar bilan bir qatorda 
qadimgi yunon va hind olimlarining ilmiy merosini o’rganish va 
asarlarini arab tiliga tarjima qilish bilan shug’ullanardilar. Al 
Xorazmiy, Ahmad al-Farg’oniy, Ahmad al-Marvaziy, al-Abbos 

---

14 
Javhariy va Yahyo bin Abi Mansur kabi Movarounnahr va Xurosonlik 
olimlar ijod qilib, o’rta asr ilm-u faniga katta hissa qo’shadilar. 
Dunyoviy fan olimlari bilan bir qatorda bu davrda 
movarounnahrlik muhaddis ulamolarning ham islom ta’limotining 
takomili yo’lida xizmati katta bo’ldi. 
Bu borada ayniqsa Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriy (810-870), 
uning zamondoshi va shogirdi Abu Iso Muhammad at-Termiziy (824-
894)larning hissasi nihoyatda buyukdir. 
IX asrning ikkinchi yarmida xalifalik hukmronligi tugab, 
Somoniylar boshqaruvining qaror topishi bilan madaniy hayotning 
rivoji uchun keng yo’l ochildi. Buxoro, Samarqand, Urganch, Marv va 
Nishopur kabi shaharlar ilmiy va madaniy markaz sifatida taraqqiy eta 
boshladi. Movarounnahrning madaniy hayotida uyg’onish davri 
boshlandi. Buxoro, Samarqand, Urganch, Marv, Balx, Nishopur kabi 
markaziy shaharlarda kutubxonalar, kitob do’konlari qurildi. 
Somoniylar davrida siyosiy barqarorlik va iqtisodiy ko’tarilish, 
keyinchalik Xorazmning yuksalishi, madaniy hayotning ravnaqiga 
imkon berdi. 
Movarounnahr va Xuroson jahon fani va madaniyati 
taraqqiyotiga ulkan hissa qo’shgan buyuk siymolarni o’z bag’rida 
tarbiyalab, kamolotga yetkazdi. 
1004-yil «Dorul hikmat va maorif» («Hikmat va maorif uyi») – 
«Ma’mun akademiyasi» shakllangan. Uning asosini Abu Nasr ibn Iroq 
(vaf. 1034), Abulhayr ibn Hammor (991-1048), Abu Sahl Masihiy 
(970-1011), Abu Rayhon Beruniy (973-1048), Abu Ali ibn Sino (980-
1037) va boshqalar tashkil etgan. Ularning ilmiy faoliyati tufayli 
Mavoraunnahr va Xuroson badiiy san’ati, adabiyoti, astronomiyasi, 
matematikasi, sug’orish madaniyati yutuqlari jahon tamadduni 
xazinasiga kirgan va butun insoniyat manfaatlariga xizmat qila 
boshlagan.