|
Oltinko’l tumani- IDUMning Biologiya fani o’qituvchisi Tursunova Xurliqoning “ GUL - O'SIMLIKLARNING GENERATIV KO'PAYISH ORGANI” mavzusida tayyorlagan TAQDIMOTI GUL - Gul yopiq urug'li o'simliklarning jinsiy ko'payish organi bo'lib, shakli o'zgargan novdadir. O'simliklar qaysi sistematik birlikka mansubligiga qarab gullari xilma-xil bo'ladi.
- Gul o'simliklar hayotida katta ahamiyatga ega. Undan meva (urug') hosil bo'ladi.
- Gul - gul bandi, gul o'rni, gulqo'rg'on (gulkosa, gul-toj), changchi va urug'chidan tashkil topgan (40-rasm). O'simliklarning guli novdaga bandi bilan birikib turadi va unga gulband deyiladi. Gulbandning yuqori qismida biroz kengaygan joy - gulo'rni bor, unda gulning hamma qismla-ri joylashadi. Gulband shakli va o'lchami bilan bir-biridan farq qiladi.
Gul qismlari - Tabiatda gulbandi rivojlanmaydigan o'troq gullar ham uchraydi.
- Gulkosacha - gulni tashqi tomondan o'rab turadigan qavat. U gulkosachabarglardan tashkil topgan. Gulkosacha, ko'pincha, yashil rangda bo'ladi.
- Gultoj - guldagi gulkosachadan ichkarida joylashgan gulqo'rg'on qavati. U gultojbarglar yig'indisidan iborat. Gultoj turli rangda bo'ladi.
Gul qismlari - Changchi - gulqo'rg'on ichida joylashgan muhim qismi. U ikki qismdan: changdon va changchi ipidan tashkil top-gan.
- Changchi iplari changdonni ushlab turadi va gulo'rni bilan bog'laydi. O'simlikning turiga qarab changchilar bit-tadan bir nechtagacha bo'lishi mumkin. Changchi iplari alohida-alohida, qo'shilib yoki tutam hosil qilib gulo'rniga joylashadi. Ayrim gullarda changchi iplari bo'lmaydi.
Gul qismlari - Urug'chi - gulning o'rtasi (markazi)da joylashgan eng muhim qismi. U tuguncha, ustuncha va tumshuqchadan iborat (42-rasm).
- Tuguncha - urug'chining kengaygan pastki qismi. Uning ichida urug'kurtak joylashgan. Tugunchadan meva hosil bo'ladi. Tugunchalar gulning boshqa a'zolariga nisbatan joylanishiga qarab ostki va ustki bo'ladi. Tuzilishiga ko'ra, tuguncha bir va ko'p uyali bo'ladi.
Gul qismlari - Ustuncha - urug'chining o'rta qismi. U tuguncha bilan tumshuqchani birlashtirib turadi. Uning ichi g'ovak bo'ladi.
- changdon chang
- Tumshuqcha - urug'chi (ustun-cha)ning eng yuqori qismi - uchi. U changlarni ushlash uchun xizmat qi-ladi.
Gul qismlari - Gulqo'rg'on - gul ochilguncha changchi va urug'chilarni o'rab, tash-qi ta'sirdan saqlab turadi. U oddiy yoki murakkab bo'ladi.
Gul turlari - Agar gulqo'rg'on gulkosacha va
- gultojdan tashkil topgan bo'lsa, mu-
- rakkab gulqo'rg'on deyiladi. Ko'p-
- chilik o'simliklar (olma, olcha, nok, na'matak, g'o'za)ning
- guli murakkab gulqo'rg'onli bo'ladi
Gul turlari - Gulqo'rg'on bo'laklari qo'shilgan yoki qo'shilmagan gullar ham bor. Gulqo'rg'on bo'laklari qo'shilgan gullarga qo'ypechak, karnaygul, marmarak kabilarning guli misol bo'ladi. Gulqo'rg'on bo'laklari qo'shilmagan (erkin) gullarga olma, nok, g'o'za, o'sma, lola, boychechak va boshqa o'simliklarning gullari kiradi.
Gul turlari - Tabiatda yana shunday gulli o'simliklar borki, ular guli-ning gulqo'rg'oni yo'qolib ketgan yoki tangachaga aylan-gan. Bularga tol, terak, tut, yong'oq kabilar kiradi.
- Gullarning tuzilishi bilan tanishishni osonlashtirish maq-sadida gullarning diagrammasi va formulasidan foydalani-ladi. Gul tuzilishining sxema bilan ifodalanishiga gul diagrammasi deyiladi.
Gul formulasi - Formulada gul qismlarining nomi shu qism nomining boshlang'ich harfi bilan, soni esa raqamlar bilan belgilanadi. Masalan, gulkosachabarglar - «Gk», gultojbarglar - «Gt», changchilar - «Ch», urug'chilar - «U», oddiy gulqo'rg'on esa - «Og» harflari bilan ifodalanadi. Halqadagi qismlar qo'shilgan bo'lsa, ularning sonini ko'rsatuvchi raqam qavs ichida beriladi, aksincha, ular qo'shilmagan bo'lsa, qavssiz (ochiq) yoziladi. Halqadagi qismlarning soni ko'p bo'lsa, cheksizlik belgisi «oo» qo'yiladi. Halqada uchrashi kerak bo'lgan qism rivojlanmagan bo'lsa - 0 (nol) bilan belgilanadi. Agar gul qismlarining har biri bir emas, balki ikki halqada joylashgan bo'lsa, har qaysi halqadagi qism sonini ko'rsatuvchi raqam yozilgandan keyin + (plus) ishorasi qo'yiladi, so'ngra keyingi halqadagi qismning soni yoziladi.
Misol uchun bir nechta o'simlik gulining formulasi keltirildi: 1. Jag'-jag' (achambiti) gulining formulasi:
Izoh. Gulkosachabarg va gultojbarglari 4 tadan, bir-biri bilan qo'shilmagan, changchilar 6 ta bo'lib, ikki halqada (birinchisida 4 tasi, ikkinchisida 2 tasi) o'rnashgan, urug'chi 1 ta, lekin u ikkita urug'chibarg (mevabarg)ning qo'shilishidan hosil bo'lgan.
Xulosa - Xulosa qilib aytganda, gul o'simliklarning jinsiy ko'payish organi bo'lib, gulband, gulo'rni, gulqo'rg'on, changchi va urug'chidan tashkil topgan. Gulning formulasiga qarab, o'simlikning qaysi oilaga kirishini ham bilish mumkin.
Savol va topshiriqlar - 1. Gul qanday qismlardan tashkil topgan? I 2. Gulqo'rg'on deb nimaga aytiladi? 3. Changchi qanday qismlardan tuzilgan?
- Urug'chi qanday qismlardan tashkil topgan?
- Oddiy va murakkab gulqo'rg'onning farqi nimada?
- Gul diagrammasi va gul formulasi qanday tuziladi?
Do'stlaringiz bilan baham: |
