Globallashuv asoslari

Jahon 
iqtisodiyoti 
globallashuvining 
harakatlantiruvchi 
kuchlari 
va 
omillari.Globallashuv tahlilining keyingi logistik bosqichi  globallashayotgan jarayonlarga ta'sir 
ko‘rsatuvchi,  bevosita  ularni  shakllantiruvchi  omillar  va  globallashuvning  xarakatlantiruvchi 
kuchlarini ko‘rib chiqishdan iborat bo‘lishi lozim. Oxirigisiga jahon iqtisodiyoti doirasida kuch 
to‘playotgan 
kapitalning 
jamlanishi 
va 
markazlashishini, 
xo‘jalik 
hayotining 
transmilliylashtirilishi  –  yirik  transmilliy  kompaniyalar  va  moliyaviy  guruhlarning  o‘sishi  va 
rivojlanishini kiritish mumkin. Zamonaviy globallashuv jarayonlariga nafaqat milliy bozorlarda, 
shuningdek,  jahon  miqyosidagi  bozorlarda  ham  globallashuvni  rag‘batlantiradigan  bozor 
raqobati  kabi  baquvvat  kuch  katta  ta'sir  ko‘rsatadi.  Raqobatning  asosiy  vositasi  –  xarajatlarni 

---

kamaytirish, 
tovar 
va 
xizmatlar 
sifatini 
oshirish, 
ularning 
turlarini 
kengaytirish 
globallashtirishning motori hisoblanadi. 
Globallashtirishning  bir  harakatlantiruvchi  kuchi  ilmiy  texnikaviy  taraqqiyotning, 
texnologik innovatsiyalar taraqqiyotining rivojlanishi bo‘lib, u transport va aloqani, axborot va 
telekommunikatsiya tarmoqlarini modifikatsiya  qilishda  yanada  yaqqol  namoyon bo‘ladi,  tovar 
va  xizmatlar,  moliyaviy  vositalar,  g‘oya  va  axborot  mahsulotlarini  chegarviy    transport 
vositalariga  tez  va  kam  xarajat  bilan  joylashtirish  uchun  kutilmagan  imkoniyatlarini  yaratadi. 
Yangi  axborot  va  kommunikatsiya  texnologiyalarining  yuzaga  kelishi,  tez  xarakatlanuvchi 
kompyuter  texnikasi,  signal  uzatishning  optik  to‘lqinli  texnologiyasi,  sputnik  va  uyali  telefon 
aloqasi,  kibernetika,  tarmoq  texnologiyalari,  kompakt  elektron  qurilmalar  rivojlanishi,  Internet 
global tarmog‘i  yaratilishi bilan, boshqa texnik yutuqlarning yuzaga kelishi bilan paydo bo‘ldi. 
Butunlay  yangi  imkoniyatlar  axborot  va  kommunikatsiya  texnologiyalari  doirasida 
yangiliklarning  kashf  qilinishi  globallashtirish  jarayonlari  rivojlanishini  rag‘batlantiruvchi 
inqilob  bilimlariga  (knowledge-based)  asoslangan  haqiqiy  axborot  innovatsiyalari  haqida 
gapirish  imkonini  beradi.  Mavjud  hisob-kitoblar va  baholarga  muvofiq,  keyingi  5-10  yil  ichida 
dunyodagi mavjud axborotlarning umumiy hajmi har yarim  yilda ikki barobarga oshdi: bu Mur 
qonuni nomini oldi (bu tendentsiyani ilk bor topgan kishi nomi sharafiga).  
Xalqaro  iqtisodiy  munosabatlarning  amerika  tadqiqotchisi  Dj.  Garret  jahon 
iqtisodiyoti  globallashuvining  uch  asosiy  mexanizmini  ajratib  ko‘rsatadi,  ularga  quyidagilar 
kiradi: 1) jahon savdosida o‘sib borayotgan raqobat; 2) ishlab chiqaruvchilarning ishlab chiqarish 
quvvatlarini  boshqa  mamlakatlarga  joylashtirish  hisobiga  shaxsiy  daromadlarini  oshirishga 
intilishlari  natijasida  ishlab  chiqarishning  ko‘p  millatli  xarakterini  o‘rnatish;  3)  moliyaviy 
bozorlarning xalqaro integratsiyasi. 
Jahon  iqtisodiyotida  transmilliylashtirish  jarayonlari  real  va  moliyaviy  tarmoqlarda 
transmilliy  korporatsiyalar  yaratilishi  va  ularning  faoliyati  jarayonlarida  mujassamlanadi.  g‘arb 
iqtisodchilarining ishlarida iqtisodiy faoliyatning bunga o‘xshash sub'ektlari transmilliy, xalqaro, 
multimilliy,  supermilliy,  global  va  boshqa  kompaniyalar  deb  nomlanishi  mumkin.  Shunga 
muvofiq  ravishda  transmilliy  korporatsiya  deganda,  yirik  moliyaviy,  ishlab  chiqarish,  ilmiy-
texnikaviy, savdo-servis uyushmalari tushuniladi, ular o‘z operatsiyalarini o‘zlari tashkil etadilar 
va boshqa xorijiy mamlakatlarda ham birdek amalga oshiradilar. Ularni shaxsiy ishlab chiqarish, 
bank,  investitsiya,  savdo-reklama  faoliyati,  ilmiy-tadqiqot  ishlarini  amalga  oshirish,  kadrlarni 
tayyorlashni o‘z ichiga oluvchi murakkab tashkiliy tuzilma bir-biridan ajratib turadi. 

  TMKlarning zamonaviy ajralib turadigan jihatlari quyidagilar hisoblanadi: 

  Bozorlarni  reja  asosida  yuritish  va  jahon  miqyosida  raqobatni  amalga  oshirish  (ayrim 
xorijiy ekspertlar global raqobatning zamonaviy atamasi uchun yangi so‘z – ―giperraqobat‖ 
so‘zini ishlatadilar); 

  Jahon bozorlarini shunday global korporatsiyalar bilan ajratish; 

 
Yangi axborot kommunikatsiya texnologiyalari asosida o‘z bo‘limlari faoliyatini kuzatish; 
korporatsiyalar  tuzilmasining  moslashuvchanligi;  o‘z  bo‘limlari,  zavodlari  va  qo‘shma 
korxonalarini yagona xalqaro boshqaruv tarmog‘iga birlashtirish; 

 
TMK faoliyat yuritayotgan davlatga iqtisodiy va siyosiy ta'sir ko‘rsatish. 
Har qanday mamlakat uchun ilk asosiy rivojlanish, tabiiyki, ichki bozor bo‘lib qoladi 
(yirik  mamlakatlar  bunda  g‘ayritabiiy  afzalliklarga  ega),  modomiki,  transmilliylashtirish 
jarayonlarining avj olishi bilan siyosiy iqtisodiy rivojlanishning asosiy kriteriyasi jahon bozoriga 
zamonaviy mahsulotlar bilan chiqish va u erda o‘z o‘rniga ega bo‘lishdan iborat bo‘lib qoladi.  

---

TMK  lar  jahon  to‘g‘ri  xorijiy  investitsiyalari  (TXI)  ning  asosiy  qismini  amalga 
oshiradigan xo‘jalik sub'ektlari hisoblanadilar. Oxirigi dinamika hayratda qoldiradi: 2002 yildagi 
Xalqaro investitsiyalar haqidagi Ma'ruza ma'lumotlariga ko‘ra, dunyoda TXI ning o‘rtacha yillik 
o‘sish  sur'ati  90-  yillarning  birinchi  yarmida  20  %  ni,  ikkinchi  yarmida  esa  40,1  %  ni  tashkil 
qilgan.  Xalqaro  investitsiyalar  umumiy  hajmidagi  to‘g‘ri  xorijiy  investitsiyalar  ulushida  asosiy 
kapital 1980 yildagi 2,0-2,4 % dan 1990 yilning oxirlarida 6-8 % gacha o‘sdi. 
Globallashtirish  va  regionalizatsiya,  hududiy  iqtisodiy  integratsiya  jarayonlarining 
o‘zaro  munosabati  har  doim  ham  bir  xil  ma'noga  ega  bo‘lavermaydi.  Sir  emaski, 
globallashayotgan  jahon  iqtisodiyotining  bugungi  holatining  xarakterli  belgilaridan  biri  ko‘p 
miqdorli hududiy iqtisodiy guruhlarni shakllantirish bo‘lib qolmoqda. Regionalizatsiya (hududiy 
iqtisodiy  integratsiya)  va  globallashtirishning  o‘zaro  faoliyati  haqidagi  sodda  tasavvurlar  biri 
ikkinchisini  inkor  qiladigan  pozitsiyaga  mos  keladi.  Masalan,  shunday  fikrlar  ham  uchraydiki, 
bunda  ―xalqaro  regionalizatsiya  globallashtirishning  dialektik  inkori  hisoblanadi,  modomiki, 
hududiy ittifoqlar mamlakatlarning cheklangan miqdorinigina o‘z ichiga oladi‖
78
. 
Mashhur rus tadqiqotchisi prof. Yu.V. Shishkov  fikriga  ko‘ra,  globallashtirish  keng 
xo‘jalik  hayotining  baynalminallashtirish  jarayonlarining    rivojlanishi,  shu  bilan  bir  vaqtda 
hududiy  integratsiya  sifatida  bir  hudud  doirasida  ichki  xo‘jalik  hayotini  baynalminallashtirish 
jarayonlari  rivojlanishining  eng  yuqori  darajasi  imkon  qadar  mumkin  bo‘ladi
79
.  Shu  ma'noda 
aytish  mumkinki,  hududiy  integratsiya  oldindan  his  qilishdir  va  bir  vaqtda  bir  hudud  doirasida 
globallashtirish  ma'nosini  tashkil  etuvchi  jarayonlar  rivojlanishining  chuqur  va  intensiv 
darajasidir. 
Hududiy  iqtisodiy  integratsiya  jahon  xo‘jaligi  globallashuvi  jarayonlarini 
chuqurlashtirish uchun dastlabki shart-sharoitlarni shakllantiradi.  
Globallashtirishning harakatlantiruvchi kuchlari globallashtirish jarayonlarining aniq 
omillarida mujassamlashadi.  Jahon iqtisodiyotini  globallashtirish jarayonlarining  yuzaga kelishi 
va evolyutsiyasiga ta'sir ko‘rsatuvchi asosiy omillar ichidan quyidagilarni keltirish mumkin: 
  mamlakatlararo  o‘zaro  iqtisodiy  bog‘liqlikning  qat'iy  kuchayishi;  hozirgi  kunda  hech  bir 
mamlakat  o‘z  rivojlanishida  jahon  xamjamiyati  va  regressidan  butunlay  uzoq  bo‘lgan 
vaziyatda  qolishni  istamagan  holda  jahon  iqtisodiyotidan  tashqarida  qolishi  mumkin  emas; 
keyingi  vaqtlarda  dunyoning  deyarli  barcha  mamlakatlarining  iqtisodiy  oshkoralik  darajasi 
tez  sur'atda  oshib  borishi;  xalqaro  savdo
80
  va  kapitalning  mamlakatlararo  harakatining 
o‘sishi  tufayli  xalqaro  iqtisodiy  makonda  yuz  berayotgan  milliy  iqtisodiy  jarayonlarga 
intensiv ta'sir ko‘rsatishi; 
  tayyor  mahsulotlarni  mamlakatlararo  almashtirish  ulushi  oshayotgan,  agrar  xom  ashyo 
tovarlarini  almashtirish  esa  xalqaro  savdoni  yanada  ko‘paytirayotgan  bir  vaqtda  xalqaro 
mehnat  taqsimotining  yangi  sifatining  shakllanishi;  ichki  tarmoq  savdosining  solishtirma 
og‘irligining o‘sishi; 
  xalqaro  moliyaviy  bozor  milliy  sigmentlararo  aloqalarning  va  yanada  integratsiyalashgan 
global moliyaviy bozor shakllanishining kuchayishi; 
                                            
78
 Цит. По: Marshall D. Understanding Late-twentieth Century Capitalism: Reassessing the Globalizion    Theme // Government 
and Opposition. Vol.31. № 2. P. 213. 
79
 Шишков Ю.В. Интеграционные процессы на пороге XXI века. Почему не интегрируется страны СНГ? М., 2001. с. 17. 
80
 1986 йилдан 1995 йилгача халқаро товар айланмаси ҳажми  йилига ўртача 6,5 % га ўсди, бунда ўн йилликда 1,9 
баробарга ошди, халқаро хизматлар савдоси эса янада тез суръатларда ўсди ва 2,4 баробарга ошди. Бу вақтда  халқаро 
ЯИМда халқаро савдо улуши олдинги ўн йилликларга қараганда уч баробар тез ўсди. 1990 йилларда халқаро савдо 
айланмасининг йиллик ўсиш суръати ўртача 8% ни ташкил қилди ва халқаро ишлаб чиқариш хажмининг ўсиши икки 
баробарга ошди (Қаранг. Черковец О. Глобализация сотрудничества или конкуренция? // экономист 2002. № 10. с. 5). 

---

  xo‘jalik  hayotining  xususiy  va  umumiy  sub'ektlariga  ega  bo‘lgan  turli  mamlakatlardagi 
hududiy  tarmoq  xo‘jalik  sub'ektlari  o‘rtasida  doimiy  aloqalarni  qo‘llab-quvvatlash  uchun 
sharoit yaratadigan axborot va telekommunikatsiya inqilobi; 
  kuchli texnologik va moliyaviy resurslarga ega bo‘lgan, butun dunyoda ishlab chiqarish va 
boshqa  bo‘linma  hamda  bo‘limlarni  joylashtirish,  va  shu  tufayli  mahalliy  raqobatdosh 
afzalliklardan  foydalanish  samaradorligiga  erishish  imkonini  beruvchi  transmilliy 
korporatsiyalar faoliyat doirasini global ravishda kengaytirish; 
  rivojlanayotgan  va  bozor  iqtisodiyotiga  o‘tayotgan  mamlakatlarni  xalqaro  savdoga  jalb 
qilinishining, 
xalqaro 
kreditlashtirish 
va 
investrlashtirishning, 
xalqaro 
mehnat 
migratsiyasining o‘sib borishi; 
  jahon  iqtisodiyoti  sub'ektlari  tuzilmasining  asosiy  murakkabligi  –  jahon  arenasida  milliy 
davlatlar  va  o‘z  faoliyati  doirasida  milliy  afzallikka  ega  bo‘lgan  kompaniyalar  bilan  bir 
qatorda TMK lar va TMBlar, xalqaro iqtisodiy tashkilotlar, hududiy tashkilotlar, jumladan, 
integrallashgan  uyushmalar,  shuningdek,  nodavlat  tashkilotlari,  yirik  shaharlar  va  xatto, 
alohida  individlar  (olimlar,  madaniyat  xodimlari,  Dj.  Sorosga  o‘xshagan  ishbilarmonlar  va 
boshqalar) ham faol ishtirok etishlari mumkin. 
  Globallashtirishning asosiy belgilari qanday? Ularga xalqaro mehnat taqsimoti xarakteridagi 
sifat  o‘zgarishlarini,  TMK  kabi  jahon  iqtisodiyoti  sub'ektlarining  ta'mir  doirasi  va  faoliyat 
qamrovining  o‘sishini,  global  iqtisodiy  jarayonlarga  moslashtirish  maqsadida  milliy  va 
xalqaro darajada iqtisodiyotni boshqarish tizimidagi o‘zgarishlarni, davlatlararo va nodavlat 
xalqaro iqtisodiy tashkilotlar tizimidagi vazifalarning o‘zgarishini kiritish mumkin. Xalqaro 
iqtisodiy  aloqalar  xalqaro  xo‘jalik    mavjud  barcha  tarkibiy  qismlarining  muhim  shakliga 
aylanadi:  hech  bir,  xatto  eng  kuchli  davlatlar  ham  tashqi  muhit  bilan  chambarchas 
bog‘lanmagan, mutlaq etarlilik tartibida mustaqil rivojlana olmaydi.