Globalization process and ethics problems

3 – Mavzu
.
 O‘rta asrlar musulmon sharqi mutafakkirlarining Ritorika 
xususidagi ta’limotlari. 
Reja: 
1.
 
 O‘rta asrlar musulmon Sharqida notiqlik san’atining vujudga kelishi. 
2.
 
Mavorounnaxrda badiiy notiqlik. 
3.
 
 Abu Nosir Forobiy: fikrni qanday bayon etish kerak. 
4.
 
 Ibn Sino va Beruniyning notiqlik san’atiga qo‘shgan xissasi. 
5.
 
Kaykovus: notiq so‘zining ma’nolari. 
6. Navoiy so‘z xususida. 
7.
 
 Maktub yozish madaniyatining o‘ziga xos xususiyatlari 
8.
 
 Qur’oni Karim va Hadisi sharifda muomala, chiroyli so‘z xususida. 
9.
 
 Tasavvufda hilmlik, muloyimlix, shirinso‘zlik to‘g‘risida. 
O‘rta  Osiyo  xalqlari,  jumladan  o‘zbek  xalqi  ham  so‘zga  chechan,  badiiy  didli 
kishilarni qadrlab kelganlar. O‘sha davrda ritorika voizlik, notiqlar voizlar, nutq esa 
va’z deb atalgan. 
O‘rta Osiyo xalqlari, xususan, IX - XV asrlarda dunyo madaniyati taraqqiyotining 
eng  oldingi,  yetakchi  saflarida  turish  darajasiga  ko‘tarila  oldi.  O‘rta  asr  fani 
madaniyati Xorazmiy,  Farg‘oniy,  Farobiy, Ibn  Sino,  Beruniy  Maxmud  Qoshg‘ariy, 
Jomiy, Navoiy kabi ulug‘ siymolarning nomlari bilan xarakterlanadi. Bu mutafakkirlar 
yashagan davr Sharq tarixida Uyg‘onish davri deb ataladi. Bu davrda madaniyat ilm-

---

35 
 
fan  ravnaq  topdi.  Fan  va  madaniyat  targ‘ibotchilari  –  voizlar  yetishib  chiqdi. 
Voizlikni qadrlovchi fikrlar vujudga keldi. Sharqda, jumladan Mavorounnaxrda badiiy, 
ilmiy ijodning tarakiyoti bilan, shuningdek, va’zxonlik, "Qur’on" ni targ‘ib qilish bilan 
mushtarak  xolda  so‘zning  ahamiyati,  ma’nosi  va  undan  maksadga  muvofiq 
foydalanish  borasida  qadimdan  ko‘p  yaxshi  fikrlar  aytilgan.  Insoniyatni  boshka 
maxluqotlardan  ajratib  turadigan  ham 
so‘z 
bo‘ladi.  Insonga  fikrini  ijro  etish  uchun 
so‘zga ko‘shib aql berdi. Nutq esa til orqali amalga oshadi. Buyuk allomalar Beruniy, 
Farobiy,  Ibn  Sino,  Xorazmiy,  Qoshg‘ariy,  Zamaxshariy  tilga,  lug‘atga, 
grammatikaga  va  mantiqshunoslikka  bag‘ishlangan  asarlar  yozdilar  yoki  boshqa 
soxaga doir asarlarida bu mavzuga aloqador fikrlar bildirdilar. 
Sharqning  mashxur  mutafakkiri 
Abu  Nasr  Farobiydir. 
U  iqtisodiy  va  siyosiy 
ziddiyatlar  kuchaygan  bir  davrda  yashab  ijod  etdi.  Farobiy  ilmning  turli  soxalarini 
mukammal  bilgan  va  ular  haqida  mustaqil
 
fikrlar  bayon  qilgan  Buyuk  insondir. 
Farobiy  axloqli  kishilarning  12  muxim  sifatini  ko‘rsatadi  va  shundan  beshinchisi 
sifatida  tilga  olingan  notiqlik  haqida  gapirib: 
"so‘zlari  aniq  bo‘lsin,  fikrini  va 
aytmoqchi  bo‘lgan  mulohazalarini  ravon  va  ravshan  bayon  eta  olsin." 
–  deydi. 
Farobiyning  chiroyli,  tartibli,  tasirchan  qilib  so‘zlash  masalalari  haqidagi 
mulohazalari  ritorika,  poetikaga  oid  asarlarida  uchraydi.  Farobiyning  o‘zi  esa, 
manbalarda zikr ztilishicha, shirin so‘z, xozirjavob, xar qanday qiyin masalalarni ham 
bir zumda xal etib beruvchi faylasuf - notiq bo‘lgan. 
O‘rta asr sharqining Buyuk allomalari orasida mashxur tabib, faylasuf shoir 
Abu 
Ali Ibn Sino 
alohida o‘rin tutadi. Uning turli soxalar bilan birga ta’lim - tarbiya, axloq 
va  nutq  haqida  ham  fikrlari  mavjudki,  ularni  o‘rganib  chiqish  notiqlik  sanati  tarixi 
saxifalarini  yana  ham  boytgan  bular  edi.  Ibn  Sino  yaxshi  tarbiyachi,  notiqni  yaxshi 
do‘st sifatida tilga oladi va notiq kunidagilarga amal qilishi lozim deb biladi: 
1.
 
Nasixat (nutq) ko‘pol ohangda berilishi kerak emas;