Глобал компьютер тармоклари

GLOBAL KOMPYUTER TARMOKLARI
Reja:

1. Global kompyuter tarmoklarining tijoratda kUllanilishi.

2. INTERNET global kompyuter tarmogi.

3. Internetdagi asosiy protokollar va ularning kUllanilishi.

1. Global kompyuter tarmoklarining tijoratda kUllanilishi.
Axborot texnologiyalari va zamonaviy texnika yutuklari bilan Uzaro almashish extiyoji global kompyuter tarmoklarini mamlakatlararo xamkorlik dasturini amalga oshirishning ajralmas kismi kilib kUydi. Ilmiy va maorif maksadlari va biznes uchun kUplab kompyuter tarmoklari tashkil etilgan. KUplab tarmoklarni birlashtira oluvchi va dunyo xamjamiyatiga kirish imkonini beruvchi tarmok - bu Internet. Internet foydalanuvchiga cheksiz axborot resurslarini takdim etadi. Ushbu resurslarga kirish uchun mos keluvchi amaliy dasturiy ta’minotdan foydalanish kerak. DUstona grafik interfeys Internet xizmatidan xar bir kishining foydalana olishi uchun imkoniyat yaratadi. Bunday dasturlarning kUpi foydalanuvchi uchun kulay bUlgan Windows OT muxitida ishlaydi. Grafik interfeysli dasturlar muxim xususiyatlarga ega: ular foydalanuvchidan barcha tizimli arxitekturani bekitadi va xar kanday kompyuter platformasida saklanadigan ma’lumotlar bilan ishlash imkonini beradi.
Moliyaviy-iktisodiy faoliyatdagi global kompyuter tarmoklari.
Zamonaviy axborot texnologiyasiga ega xisoblash texnikasidan va elektron uzatish tizimidan foydalanmay turib, zamon talabiga javob beruvchi moliyaviy muassasalarni tashkil etish mumkin emas. SHu bois, bunday muassasalar xam dasturli-apparat kompleksi sifatida, xam elektron shaklda axborot uzatishning kommunikatsiya vositasi sifatida eng yirik isteomolchilar xisoblanadi. Tashkilotlarning aloxida avtomatlashtirilgan komlekslarini boglovchi global tarmoklar milliy va xalkaro darajada xisob-kitoblar Utkazish imkonini beradi.
SrrinNet tarmogi
SrrinNet ma’lumotlarni uzatish tarmogi bUlib, Unlab mamlakatlarning yuzlab shaxarlariga kirish uzellariga ega. SrrinNet tarmogiga keng soxadagi ma’lumotlarga ega mingta ma’lumot bazasi ulangan. SrrinNet tarmogi axborotlarniga katta tezlikda almashish imkonini beradi.

Glasnet tarmogi.

Oshkoralik kuchaygan paytda tashkil etilgan va uni Uz atamasiga aylantirgan (Glasnost-oshkoralik) Glasnet tarmogi 1990 yildan boshlab, Rossiya axolisiga va MDXdagi bir kancha davlatlar uchun jaxon Internet kompyuter tarmogiga kirish xizmatini ta’minlaydi. Xususiy mijozlar va tarmok xizmatidan foydalanuvchi kichik biznes vakillariga e’tibor berish - Glasnetning ajralib turuvchi xususiyati sanaladi.
Sovam Telerort tarmogi.
Sovam Telerort Xalkaro kompyuter axborot tarmogi San Francisco/Moscow Telerort (AKSH), Cable&Wireless (Buyuk Britaniya) kompaniyalari xamda Avtomatlashtirilgan tizimlar instituti (Rossiya) tomonidan 1990 yilda tashkil etilgan. Tarmok avvalo joriy vakt rejimida teleks va telefaks xalkaro axborot almashuv uchun mUljallangan. Xalkaro tarmokka chikish ijaradagi yUldan Garbiy Evropaga aloka kilish kanallari orkali chikiladi.
Bank tarmoklari va banklararo xisob-kitoblar tizimi
XUjalikda tUlovlarning katta kismi nakd pulsiz xisob-kitob shaklida amalga oshiriladi. Nakd pulsiz aylanmaning katta axamiyati iktisod uchun kUplab banklararo pul Utkazishni Uzaro xisobga olish tizimi yoki kliring bilan almashtirish zaruriyatini keltirib chikaradi. Kliringni kUllashning nisbatan samarali soxalari kuyidagicha: Markaziy Bank tizimida banklararo xisob-kitob, pul mablaglarini Uzaro Utkazishni doimiy takrorlovchi iktisodiy jixatdan bir-biriga boglik korxonalarga xizmat kUrsatish, bir xildagi tezkor bitimlarni amalga oshirish. Kelajakda aksionerlik kliring va xisob-kitob tuzilmalarini tashkil etish va ularni jaxon moliya tizimiga birlashtirish - bu Markaziy Bank siyosatining yUnalishlaridan biri xisoblanadi.
Endi turli mamlakatlardagi mavjud kliring tizimini kUrib chikamiz.
AKSH banklari tUlov xabarlarini uzatish uchun kuyidagi asosiy kommunikatsiya tarmogidan foydalanadi:

FEDWARE - AKSH federal zaxira tizimining kommunikatsiya tizimi;

BANKWARE - xususiy banklar va tijorat korxonalari extiyojiga xizmat kiluvchi kommunikatsiya tizimi;

CHIRS - xisob-kitob palatalari uchun banklararo tUlov tizimi;

Evropa banklarida kuyidagi tizimlar keng kUllaniladi:

CHARS - Buyuk Britaniya banklararo kliring xisob-kitoblari tizimi. U Uz ichiga 200ta bank va bir necha xisob-kitob markazlarini oladi;

BACS - kliring tizimi, Buyuk Britaniyaning yirik va mayda korxonalariga tijorat usulida nakd pulsiz aylanma kilishiga xizmat kiladi.

SIT - Fransiya markaziy banki kUmagida 15 ta yirik banklar asosida tashkil etilgan tizim.

Loyixa maksadi - banklar, savdo va sanoat firmalarini yagona xisob kompleksiga birlashtirish. Bu kompleks mablag Utkazish va banklararo Uzaro xisob-kitobni tezkor usulda amalga oshiradi.
Banklararo ma’lumotlarning xalkaro tarmogi
Xalkaro banklar tarmogi doimiy Usib bormokda. Ma’lumotlar va telekommunikatsiya xizmatiga nisbatan ortib borayotgan talabni kondirish uchun xalkaro tarmok tashkil etilmokda. U tUlovlarni Utkazish, aktivlarni boshkarish va ma’lumotlar bilan ta’minlash bUyicha kompleks xizmat kUrsatadi. Ular ichida HEBS (Hexagon Electronic Banking System) kabi mashxur tarmoklar mavjud. Lekin dunyoda eng yirik moliyaviy xabarlar tarmogi SWIFT xisoblanadi. Bu tizimga kUshilgan xar kanday bank Uzini jaxon moliya uyushmasining tUlik a’zosi deb xisoblashi mumkin.

70-yillar boshida xarbiy mamlakatlardagi yirik moliyaviy muassasalar tezda Usib ketgan xalkaro tUlov xabarlarini kayta ishlashni avtomatlashtira boshladi. Tijorat telekommunikatsiya tarmoklari soni kUpaydi. Ularning xar biri Uz shaxsiy formatlari, aloka vositalaridan, ma’lumotlarni kayta ishlash tartibidan, kirishdan ximoyalash usullaridan foydalandi.

1973 yil Evropa va Amerikaning 250 ta yirik banklari Xalkaro Banklararo Moliyaviy Telekommunikatsiya - SWIFT (Society for Worldwide Interbank Financial Telecommunications)ga asos soldilar. Jamiyatning vazifasi - yagona bank xabarlari tizimini yUlga solish va kUllab-kuvvatlash edi. U ishtirokchilarga sutka davomida dunyoning xar kanday nuktasidagi moliyaviy ma’lumotlarga standart shaklda kirish imkonini beradi. SWIFT Xalkaro tarmogi 1977 yildan boshlab faoliyat kUrsata boshladi. Ma’lumotlar tarmok bUyicha standartga muvofik strukturalashtirilgan ma’lumotlar kUrinishida uzatiladi.

Bank xabarlari standartlarini yaratish va kayta ishlashda SWIFT tizimi firma - mutaxassislarigina emas, shuningdek, Standartlar bUyicha Xalkaro KUmita, Xalkaro Savdo palatasi (ICC) xam ishtirok etadi. Natijada banklarning moliyaviy va tijorat operatsiyalari xakidagi namunaviy xabarlar standartlari ishlab chikildi. Ularning ayrimlari xalkaro mikyosda tan olindi. Misol sifatida banklarning identifikatsiya kodlari - BIC kodlarni keltirish mumkin.

SWIFT tarmogi standartlarida uzatiladigan ma’lumotlarning kategoriyasi, gurux va tillari anik belgilangan. Xabarlarni uzatishdan tashkari tizim IFT (Interbank File Transfer) xizmati darajasida banklararo fayllar bilan almashishni kUllab-kuvvatlaydi. Standartlarni jaxon banklari amaliyotiga kiritish SWIFTning eng asosiy yutuklaridan biri. Bu narsa moliyaviy muassasalarga xujjatlar bilan almashish va nizo xamda xatolardan kochish imkonini beradi. Xozirda tarmok asosini uchta kommunikatsiya stansiyalari tashkil etadi. Ular Amsterdamda (Gollandiya), Bryusselda (Belgiya), Kalpepereda (AKSH) joylashgan. Bundan tashkari, Uz mamlakatlaridagi mijozlarga xizmat kUrsatuvchi regional stansiyalar mavjud. Zamonaviy texnologiya va talabalar SWIFT tarmogini zamonaviylashni muvofiklashtiradi. Natijada arxitekturasi tUrtta darajadan iborat yangi - SWIFT-II yaratildi:
• Abonentning kirish nuktasi xisoblanmish foydalanuvchining terminallari (SWIFT Based Terminal - SBT);

• mintakaviy protsessor (Regional Processor - RP). Uning vazifasi xabarlarni uzatish, protokollarni boshkarish, keluvchi xabarlar tUgriligini tekshirish, abonentlarga ularning maulumotlarini kabul kilganlik oakidagi tasdikni uzatishdan iborat. R? aaiiaiolari ularga berilgan kodlar bUyicha taniydi;

• marshrutlovchi (guruoli) protsessor (Slice Processor - SP) xabarlarni marshrutlashni boshkaradi, barcha maulumotlar va xabarlarni uzatish oakidagi xotirani saklaydi, tizimli xabarlarni ishlab chikadi, tizimga asoslangan arxivni olib boradi va ular elektron nusxasining maxsus ma’lumotlar bazasida saklanishini boshkaradi;

• tizimni boshkarish protsessori, fakat barcha tizimni boshkarish va nazorat kilish vazifasini bajaradi. Tizimda asosiy kompleksda barcha operatsiyalarni takrorlash uchun zaxira protsessori mUljallangan.

SWIFT ma’lumotlarni yukori darajada ximoyalashni ta’minlaydi. SWIFTning asosiy talabi terminallarni ulash tartibidir. Tizim xar bir foydalanuvchi uchun individual yashirin kod bilan kayd etish orkali tizimli xabarlar nazoratini tashkil etish asosida xar bir ulangan terminalni aniklashi (tanishi) kerak. Bu xabar maxsus kurilma yordamida shifrlanadi. Kurilmada modul bUlib, u tasodifiy sonlar generatoridan foydalangan xolda shifrlovchi kalitni xosil kiladi.

Foydalanuvchiga keyingi kayd kilish uchun yangi kod beriladi. Bu - kalitlar almashish tartibi deb yuritiladi. Terminal aniklanganligi tasdiklangandan sUng u tarmokda kayd etiladi. Barcha kodlar va kalitlar SWIFT terminaliga mikroprotsessorlar karta (MK) yordamida kiritiladi. MKni xavfsizlik tizimi (User Security Enhancement - USE) ishlab chikadi. Terminalni tarmokka ulash tartiblaridan birortasi buzilgan takdirda, (shovkin, liniya uzilishi aniklansa, uzatishda xato aniklansa yoki xabar formati tizimiga kiritish tartibi notugri bUlsa va xokazo) terminal avtomatik ravishda uchadi, maxsus faylda bu xol kayd etiladi. SHu orkali past sifatli liniya aniklanadi.

Foydalanuvchining imtiyozini farklash vositasi axborot xavfsizligini ta’minlash buyicha kUshimcha chora xisoblanadi. Bundan tashkari, tizimda tez-tez tUxtab kolishdan ximoyalash uchun axborotlarni zaxira nusxalab kUyish xisobga olingan. SWIFT tizimining barcha imkoniyatlaridan foydalanish uchun maxsus dasturiy-apparatli interfeys mavjud. Bugungi kunda SWIFT tarmogi uchun terminal komplekslarni taklif etuvchi 100 dan ortik firma mavjud. SWIFT terminal komplekslari uchun platforma ishlab chikaruvchilari Urtasida Digital Equipment (VAX va Alpha tizimi), IBM (PS/2, S370, RS/6000), Hewlett Pacard (Apollo 9000), Sun Microsystems (SPARC oilasiga mansub protsessorli kompyuterlar) kabi kompaniyalar mavjud. Bugungi kunda SWIFT terminal komplekslar bozorida Digital va IBM nisbatan mashxur sanaladi.

SWIFTda ishlatiladigan ba’zi terminal komplekslar ta’rifi 1-jadvalda kUrsatilgan.

Bugungi kunda SWIFT tizimi bank operatsiyalari, valyuta va pul bozori, kimmatbaxo kogozlar savdosi, savdo operatsiyalariga xizmat kUrsatish, xalkaro tUlovlarni amalga oshirish kabi muxim moliyaviy faoliyat soxalarida ma’lumotlar bilan tezkor almashuvni ta’minlaydi. Vosita va xizmat xaki yukori bUlishiga karamasdan SWIFT tarmogi abonentlari soni kUpayib bormokda. Bu xol SWIFT jamiyatiga kelgusida moliya faoliyatining boshka soxalarini kamrab olgan xolda tarmokni yanada kengaytirish imkonini beradi.
Kimmatbaxo kogozlar bilan operatsiyalar

Utkazish uchun kompyuter tarmoklari.

Kimmatbaxo kogozlar bozorining samaradorligi kUp jixatdan uning kanchalik kompyuterlashtirilganligiga boglik. Xozir jaxon moliya bozorida samarali ishlash uchun kompyuterlash darajasini yaxshi egallash zarur. Global tarmok kompyuter tarmogi SIT (Fransiya) va Taurus (London xalkaro fond birjasi) tizimlarida keng kUllaniladi.

Kimmatbaxo kogozlar bozorini elektron usulida tashkil etishga va bozor ishtirokchilarining yagona axborot muxitini kUllab-kuvvatlashga keng e’tibor beriladi. Axborotlarning turli xil okimini muvofiklashtirish va tizimga solishga ixtisoslashgan tashkilotlar paydo bUlmokda. Masalan, AKSH kimmatbaxo kogozlar bozorida kimmatbaxo kogozlar industriyasini avtomatlashtirish korporatsiyasi shunday tashkilotlardan sanaladi.

Kimmatbaxo kogozlar oldi-sotdisida buyurtmalar bilan xabarlar formatini standartlash masalalari kUpincha xalkaro darajada xal etiladi. (Bu narsa ayniksa turli xil milliy va regional kompyuter tarmoklari orkali ma’lumotlar almashuvida muxim).

Standartlash bUyicha Xalkaro Tashkilot tomonidan kabul kilingan standartlar mavjud bUlib, ular kimmatbaxo kogozlarni olish va yuborish xamda ular oldi-sotdisiga egalik kilish, kimmatbaxo kogozlarni kodlash va sertifikatlarni nomerlash xakidagi ma’lumotlar formatini belgilaydi.

Global tarmok tuzilmasi.
Umumiy xolatlarda global tarmok kompyuterlar va terminallar ulangan aloka tarmokchasini ulaydi. Lokal tarmokka birlashgan kompyuterlarni ulashga ruxsat beriladi. Aloka tarmokchasi ma’lumotlarni uzatish kanali va kommunikatsiya uzellaridan iborat. Mijoz-foydalanuvchilar ishlaydigan kompyuter ishchi stansiyalar deb yuritiladi. Foydalanuvchilar takdim etadigan tarmok resurslari manbai serverlar deb yuritiladi.

Serverlar tarmok bUylab axborotni tez uzatish uchun, axborotni dasturiy ta’minot yordamida vazifalarni bajaruvchi kompyuterlardir. Bu uzellar aloka tarmogining ishlash samaradorligini ta’minlaydi. KUrib chikilgan tarmok uzelli xisoblanadi va global tarmokda kUllaniladi.

2. INTERNET global kompyuter tarmogi
1957 yil ARRA (Advanced Research Rrojects Agency) tashkiloti tuzildi. 60-yillar oxirida DARRA (Defense Advanced Research Rroject Agency) ARRANet tajriba tarmogini tashkil etish oakida karor kabul kildi. Ilk bor tarmok 1972 yilda namoyish etildi. U 40 ta kompyuterdan iborat bUlib, asosiy tuzilish prinsipi tarmokdagi barcha kompyuterlarning teng xukukli bUlishi edi. 1975 yil ARRANet tajriba tarmogi makomini xarakatdagi (amaliy) tarmok makomiga Uzgartirdi.

80-yillar boshida tarmokda mashinalarning Uzaro ta’sir protokollari standartlashtirildi. Boshlangich variant TCR/IR (Transfer Control Rrotocol/Internet Rrotocol). BBN kompaniyasi bilan shartnoma tuzildi, bu esa TCR/Irni UNIX OT safiga kiritdi. 1983 yilda - Internet tashkil etildi. ARRANet 2 ta kismga bUlindi: MILNet va ARRANet, ularga NSFNet va boshka tarmoklar ulandi. 1989 yil - ARRANet mustakil almashish imkonini yaratdi. Birok bir necha yil ilgari uning resurslariga fakat faylga murojaat kilishga mUljallangan dasturiy ta’minot yordamidagina kirish mumkin edi.

Gipermatnli inkilob: 1965 yil Nelson gipermatn sUzini kUlladi. Van Dam va boshkalar 1967 yilda gipermatn taxrirlovchisini tuzib chikdi. Nelson 1987 yil ma’lumotlarning gipermatn taxrirlovchisini tuzib chikdi. Jeneva SERN (CERN) da ishlovchi fizik Tim Bernes Li 1990 yil gipermatnli loyixani taklif etdi. Bu loyixa fizik olimlarga Internet orkali tadkikot natijalarini Uzaro almashish imkonini berar edi. SHunday kilib, Xalkaro axborot tarmogi - World Wide Web (WWW) ga poydevor kUyildi. 1993 yil Mark Anderson raxbarligida birinchi gipermatnli Mosaic grafik brauzeri ishlab chikildi va u Netscape korporatsiyasiga Utib Netscape brauzerini ishlab chikdi. 90 yillar Urtalarida Internet biznes-ishlovlar bilan ishlash uchun kUllanila boshlandi. Birok, bu borada turli muammolar: tarmok kanallarini ortikcha yuklash va axborotni ximoyalash mavjud edi. Internetning statistik ma’lumotlari kuyidagicha:
• 1981 y. - Internet ga 213 ta kompyuter ulangan;

• 1983 y. - Internet ga 562 ta kompyuter ulangan;

• 1986 y. - 5089 ta kompyuter ulandi;

• 1992 y. - 727000 kompyuter ulandi;

• 1995 y. - 20-40 million kompyuter birlashdi.
Internetga joylangan asosiy goyalar
ISO (International Standard Organization - Standartlash bUyicha Xalkaro tashkilot) ochik tizimlar (ISO/OSI) Uzaro ta’sir standartini ishlab chikdi, uning asosiy maksadi, turli darajadagi tarmok komponentlarining Uzaro munosabatini tashkil etuvchi tartiblar va turli xildagi darajalardir. Internet tarmogi etti darajali model asosida tashkil kilingan.

ISO modeliga muvofik xar bir darajaning vazifasi kuyidagi servisni bajarishdan iborat:

7-daraja - amaliy. U tarmokda amaliy va tizimli dasturlarning Uzaro alokasini ta’minlaydi (foydalanuvchi va tarmok Urtasida interfeysni ta’minlagan xolda). Bu darajada amaliy xizmatlar bajariladi, ya’ni: fayllarni uzatish, olislashgan xolda terminalga kirish, elektron pochta va xokazo.
6-daraja - ma’lumotlarni takdim etish. Bunda ma’lumotlarni uzatishda kodirovkani bir xillashtirish ta’minlanadi. Tarmokka birlashtirilgan kompyuterlar Urtasida ma’lumotlar almashuvi uchun foydalaniladigan shaklni belgilaydi. Ma’lumotlarni uzatuvchi kompyuterda bu daraja amaliy darajadan olingan formatdan ma’lumotlarni oralik formatlarga kayta aylantirishni amalga oshiradi. Ma’lumotlarni kabul kiluvchi kompyuterda bu darajadagi ma’lumotlarni oralik daromaddan kabul kiluvchi kompyuterning amaliy darajasini aniklaydigan formatga aylantiradi.
5-daraja - seansli. U ikkita gapni turli kompyuterlarga joylash, foydalanish va birikishini (seansni) tugallash imkonini beradi. Bu darajada kuyidagilar amalga oshiriladi:

• Xavfsizlik vositalarini boshkarish;

• ma’lumotlar almashuvini sinxronlash;

• uzilish (tUxtab kolish) natijasida seansni koldirish.

4-daraja - transportga oid. Ushbu daraja ma’lumotlarni tugri tashishni ta’minlaydi, xatolarni imkon darajasida tugrilayda. Tashish bUyicha servis xizmati kUrsatadi.
3-daraja - tarmokli ikki mashina Urtasidagi alokani tashkil etadi. Ma’lumotlarni manzillarga jUnatishga va mantikiy manzilgoxlar va nomlarning jismoniy manzillarga Uzgarishiga javob beradi; jUnatuvchi kompyuterdan kabul kiluvchi kompyutergacha bUlgan marshrutni belgilaydi; tarmok shartlariga boglik xolda ma’lumotlarning Utish yUlini belgilaydi.
2-daraja - kanalga oid. Tarmokka uzatish va tarmokdan olish uchun ma’lumotlarni tUplaydi. Ma’lumotlarni uzatishning jismoniy muxitga kirishini boshkaradi.
1-daraja - xisoblash tarmogi Urtasidagi anik jismoniy alokani ta’minlaydi.
KUpchilik zamonaviy tarmoklar ISO/OSI etalon modeliga fakat yakindan mos keladi. Bir xil nomdagi darajalar tugridan-tugri Uzaro ta’sir kila olmaydi. Xar kanday daraja fakat kUshni (yukori yoki pastki) daraja bilangina Uzaro ta’sir kUrsatadi. KUshni daraja bilan Uzaro ta’sir kUrsatish interfeys deb yuritiladi.
Protokollar.
Protokol koidani belgilaydi. Bu koida asosida ikkita dastur yoki ikkita kompyuter birgalikda xarakatlanadi. Ayrim protokollar ma’lumotlar xarakatini boshkaradi, ayrimlari xabarlar butunligini tekshiradi, yana birlari esa, ma’lumotlarni bir formatdan boshkasiga Utkazadi.

Internet bUylab yuborilgan xar bir axborot protokol orkali kamida uch daraja bUylab Utadi:

• Tarmok daraja - bunda xabarni bir joydan ikkinchi joyga etkazish kuzatib boriladi;

• transport daraja - bunda uzatiladigan xabarlar butunligi kuzatiladi;

• amaliy darajada - xabarlarning kompyuter formati kishining ma’lumotni kabul kilishi uchun kulay kUrinishga Uzgaradi.
Internetda ikkita asosiy protokoldan foydalaniladi:

1. IR (Internet Rrotocol)-tarmoklararo protokol, ma’lumotlarni aloxida paketlarga ajratadi. U kabul kiluvchining manzili (IR - manzil) bUlgan sarlavxa (nomlanishini) ta’minlaydi. Ularning belgilangan punktga tUgri ketma-ketlikda etib borishi protokol bilan kafolatlanmaydi. Ushbu protokolning muxim vazifalaridan biri - bu marshrutlash (Internet bUyicha yUl tanlash. Paketlar shu yUl bUylab Uzatiladi.). IR protokolni mantikiy birikishlarsiz ishlaydi, u xatolarni aniklamaydi va tuzatmaydi.

2. TCR(Transmission Control Rrotocol) protokoli - transport darajali protokol - u paketni tUgri etkazib berish uchun javob beradi.

Jismoniy dastur darajasi ma’lumotlarni takdim etish muammosini mustakil xal etuvchi amaliy dasturdan iborat.

Transport darajasi - ma’lumotni kompyuterdan kompyuterga etkazib berishni ta’minlaydi.

Tarmoklararo daraja - manzilgoxlar va marshrutlar bUyicha ishlarni ta’minlaydi.

Tarmokka kirish darajasi - apparat interfeyslari va ushbu apparat interfeyslari drayverlaridir.
IR - adreslash.
IR protokoli Uz ishini bajarish uchun axborotlar almashuvida ishtirok etuvchi kompyuterlarni bir xillashtirish kerak.

IR adreslariga misollar: 196.201.90.0

204.1.1.23

host - kompyuter adresi (IR - adres) mantikan ikki kismga bUlinadi. Ulardan biri Network ID tarmok identifikatori, ikkinchisi esa Host ID uzel identifikatori deb yuritiladi.

Tarmok identifikatori Uzel identifikatori

Network ID Host ID

Global tarmok Uz Network ID identifikatoriga ega bUlgan kUplab tarmoklarni birlashtirishi mumkin. Xar bir tarmokda Uz Host ID identifikatoriga ega bir kancha uzellar bUlishi mumkin.
A sinfdagi adreslar umumiy foydalaniladigan katta tarmoklarda kUllash uchun mUljallangan. A sinfdagi tarmoklar 126ta bUlishi mumkin, undagi mumkin bUlgan uzellar soni esa, 224 bUlishi mumkin - bu gigant tarmokdir. Bunday tarmoklar kam.
V sinfdagi adreslar Urta Ulchamdagi tarmokda (katta kompaniyalar, ilmiy-tekshirish institutlari, universitetlar tarmogi) foydalanish uchun mUljallangan. V sinfdagi tarmoklar soni 16.000, undagi uzellar esa 65.000 tani tashkil etadi.
S sinfdagi adreslar tarmokda uncha kUp bUlmagan kompyuterlar bilan ishlashga mUljallangan (uncha katta bUlmagan firma va kompaniyalar tarmogi). S sinfdagi tarmok 2.000.000 ta, undagi uzellar soni esa 255dan kam bUladi.
D sinfdagi adreslar kompyuterlar guruxiga murojaat kilish uchun foydalaniladi. E sinfdagi adreslar esa, zaxiralangan D sinflar va E sinflar - guruxli va maxsus tarmoklardir.
Birinchi bayt bUyicha IR adreslar tarmoklar sinfni aniklaydi. Agar 1-bayt kiymati 1dan 126gacha bUlsa, u A sinfdagi tarmokka tegishli:
• 127-191-V sinfdagi tarmok;

• 192-223-S sinf tarmogi.

Kolganlar - D va E sinfga mansub. Tarmok nomerlarini taksimlaydigan xalkaro tashkilot mavjud. Tarmok ma’muri tarmok uzeli nomerini belgilaydi.
Internetda domenli adreslash
Xar bir IR adres bitta anik tarmok domenga murojaat kiladi. Domen - bu tarmokdagi nomma-nom xostlar guruxidir. Agar sizga kompyuter va domen nomi ma’lum bUlsa, ularning manzilgoxi xakida anik tasavvurga ega bUlasiz.

Nomerlardagi domenlar bir-biridan nuktalar orkali ajralib turadi. Nomda birinchi Urinda IR adresli anik kompyuter - ishchi mashinaning nomi turadi. Nomda xar kanday sonli domenlar bUlishi mumkin, ammo 5 dan yukorisi kam uchraydi.

Masalan:

ux.cso.uiuc.edu

nic.ddn.mil

yoyodyne.com

Internetdagi mavzuli domenlar
Domen Mavzu belgisi

com ....................................................... Tijorat korxonalari

edu ................................... Ukuv muassasasi (masalan, universitet)

qov ........................................... Noxarbiy xukumat muassasasi

mil ...................................................... Xarbiy muassasalar

net ......................................................... Tarmok tashkilotlar

orq .................................................... Boshka tashkilotlar
Internetdagi geografik domenlar
Domen Mamlakatlar

au ____________________________________Avstraliya

ca ____________________________________ Kanada

de ____________________________________ Germaniya

fr _____________________________________ Fransiya

ir _____________________________________YAponiya

it _____________________________________ Italiya

ru _____________________________________Rossiya

uk__________________________________Buyuk Britaniya

us _____________________________________ AKSH

Internetda domenli adreslashni kuyidagi sxema bUyicha tashkil etish mumkin:
1-sxema. Rrotocol.organisation.domain

Misollar: www.microsoft.com, ftr.netscare.com

2-sxema. Derartment.organisation.domain

Misol: cs.msu.su

3-sxema. Name.domain

Misollar: gnn.com, weblist.ru

4-sxema. User@host

Misol: [e-mail]

3. Internetdagi asosiy protokollar va ularning kUllanilishi.
Internet orkali takdim etiladigan barcha xizmatlar standart protokollar orkali amalga oshiriladi va foydalaniladigan kompyuterga boglik emas. Protokollar texnologiyalar Urtasidagi mantikiy kUprik bUlib kommunikatsiyaning kUplab elementlarini boshkaradi. Internet protokollari xakidagi axborotni RFC (Request For Comment)da topish mumkin. RFC bu fayl kUrinishida takdim etilgan Internet xujjatlaridir.

Tarmok, protokolning texnik mufassaligiga berilmay oldinga kuyilgan vazifani bajarish uchun foydalanuvchiga ilova kUmak beradi. Ilova - bu amaliy va dasturiy ta’minot. Internetning nisbatan keng ommalashgan tUplami (majmui) mavjud: elektron pochta (e-mail), olisdan turib kirish, fayllarni uzatish, WWW va xokazo. Deyarli xamma amaliy dasturiy ta’minot Internet “mijoz-server” sxemasi bUyicha ishlaydi. Foydalanuvchi kompyuterda “dastur-mijoz” texnologiyasida ishlaydi. U serverdan xizmat xakida sUraydi, server esa sUralgan xizmat bUyicha xarakat kiladi. Mijoz va serverlar “Uzaro tilda” - protokol orkali gaplashadi.

Elektron pochta (E-mail). Internet takdim etadigan mashxur, ommabop xizmat turi sanaladi. Uning xususiyati shundaki, elektron pochta ma’lumotlarni kompyuter orkali jUnatadi va kabul kiladi. Pochta bilan ishlash uchun (Ukish, saklash, yangi elektron pochta jUnatmasi) siz mijoz dasturini kiritasiz. Sizning xost kompyuteringiz server-pochta rolini bajaradi.

Konkret server turi uchun siz turli xil mijozlardan foydalanishingiz mumkin.

Ma’lumotlarni elektron pochta orkali jUnatishda Internet kompyuterlari Urtasida TCR/IR ning bir kismi xisoblangan SMTR protokolidan (Simrle Mail Transfer Rrotocol) foydalaniladi. Xabarlar papkasiga kirishga ruxsat olish uchun olislashgan kompyuterlarda IMAR (Internet Message Access Rrotocol) kirish protokollaridan foydalaniladi. Odatda e-mail xabarlari fakat matndan iborat bUladi, lekin unga ikkilik - fayl, grafik tasvirni, shuningdek, audio va video faylni kiritish mumkin. Buning uchun mijoz xam, server xam MIME (Multirurrose Internet Mail Extension - Internetning kUp maksadli pochta kengayishi) bilan ishlay olishi kerak. MIME standarti Internetga ma’lumotlarni uzatishni ta’minlay olishi uchun ishlab chikilgan. Bu ma’lumotlar sof matndan tashkari ma’lumotlarning ikkilik tizimini Uz ichiga oladi.

Xozirda elektron pochtaning kUplab dastur-mijozlari mavjud: mail, elm, rine, Eudora, Netscare va xokazolar. Agar Internetga kirishga ruxsatingiz bUlsa, demak sizning Uz pochta manzilgoxingiz mavjud (E-mail adres). Internetdagi pochta manzilgoxi bir-biridan @ (ampersand) belgisi bilan ajratilgan ikkita kismdan iborat bUladi, @ gacha turgan pochta manzilgoxi - bu pochta kutisini bildiradi, @ dan keyingisi esa xost-kompyuter manzilgoxidir.

Elektron pochta manzilgoxi shakli kuyidagi kUrinishda bUladi:

@ manzilgox, xost-kompyuterdan foydalanuvchi nomi.

Masalan:

[e-mail]

[e-mail]

Internetda marshrutlovchi fakat @ belgisidan Ungda turadigan komanda katorini ishlab chikadi. Foydalanuvchi nomini kompyuterning Uzi Ukiydi.

Tarkatish rUyxati.
Elektron pochta keng kUlamdagi vazifalarni bajarish imkonini beradi. U turli xil axborotni olish vositasi bUlib xizmat kilishi mumkin. Elektron pochta orkali axborot olishning oddiy yUli javob bera oladigan kishiga savol berishdir.

KUplab tezkor munozaralarda katnashish pochta jUnatmasining elektron rUyxatini tashkil kilish imkonini beradi. Fikrlar almashuvi shaklining bunday koidasi elektron pochtani turli mavzular bUyicha yigish va tarkatishga asoslangan. SHu maksadda ma’lum bir munozara ishtirokchilari bitta rUyxatga kiradi. JUnatma rUyxati (mailing lists) anik mavzu kiziktiradigan va u xakda pochta olishni xoxlagan kishilar rUyxatidir. Elektron pochta guruxining mavzui keng yoki tor bUlishi mumkin. Mavzu bUyicha mazkur rUyxatga mos keluvchi barcha ma’lumotlar ishtirokchilar Urtasida tarkaladi. Agar keladigan ma’lumotlarga sharx yoki javob yoziladigan bUlsa, bu javob xam rUyxat bUyicha ishtirokchilarga tarkatiladi.

Elektron pochta guruxi boshkariladigan va boshkarilmaydigan bUlishi mumkin.

Boshkariladigan guruxning ma’lumot jUnatuvchi ma’muri bUladi. U Uz kompyuteridagi resurslarni muxokama ishtirokchilariga takdim kiladi. U keladigan xabarlarni kayta ishlaydi, xar bir xabarni kUrib chikadi va mavzuga tegishli bUlsagina jUnatadi.

Boshkarilmaydigan gurux a’zolari (bunday guruxlar keng tarkalgan) mazkur adres rUyxati bUyicha xamma ma’lumotlarni oladi. JUnatma rUyxatining dasturiy ta’minoti ichida LISTSERV va Majardomo dasturlari nisbatan keng tarkalgan. Bu dasturlar jUnatmalarni rUyxatga kUshish, Uchirish uchun eski ma’lumotlar ichidan berilgan axborotlarni kidirish, standart fayllarga Uzgartirishlar jUnatish uchun foydalaniladi.

Masalan, LISTSERV da barcha rUyxatlar Listserv xizmat nomiga ega. Siz Uz sUrovingizni [e-mail] (AKSH) yoki [e-mail] (Evropa) manzilgoxi bUyicha jUnatishingiz mumkin. Net harrening jUnatmasi Internetda rUy berayotgan barcha vokealardan xabardor bUlish imkonini beradi. Obuna bUlish uchun kuyidagicha xat jUnatish lozim:

Manzilgox: [e-mail]

Mazmuni: SUBSCRIBE NET-HARRENINGS

YAngiliklar yoki telekonferensiyalar bUlimlarini Ukish.
UseNet - barcha mavzular bUyicha umumiy xabarlar bilan almashish imkonini beruvchi kompyuterlar jamlamasidir. Bu xabarlar elektron pochtani eslatadi, lekin elektron pochta dasturiy ta’minotidan farklanuvchi maxsus dasturiy ta’minot orkali uzatiladi. UseNet xabarlar xat (article) deb yuritiladi. Xatlar yangiliklar guruxi (news grours) yoki telekonferensiya guruxlariga mavzu bUyicha guruxlanadi. Xat va yangiliklar guruxining jamlamasi yangiliklar (News) deb yuritiladi. Xar bir UseNet kompyuterlar xat ma’umotlari bazasini suyab turadi va xat kUshni kompyuterlar bilan almashish orkali yangilanadi. Ma’umotlar bazasi foydalanuvchilarga yozib jUnatiladigan makolalardan iborat. YAngiliklar guruxi jUnatma rUyxatidan farklanmaydi. Lekin makolalar xammaga jUnatilmaydi, fakat uni Ukiy oladiganlargagina yuboriladi.

Xozir 2000 dan ortik yangiliklar guruxi mavjud. Ular barcha tizimdagi yangiliklarni (kompyuter texnikasi, fanning turli soxalari, siyosat, dam olish mavzusi va xokazoni) kamrab oladi.

Telekonferensiya kategoriya va kategoriya bUlimlari ierarxik usulda tashkil etilgan. Bu kerakli telekonferensiyani topishga yordam beradi. Rasmiy ierarxiyada ettita asosiy kategoriya (ierarxiyaning yukori darajasi) mavjud.

Kategoriya Mavzu

comr --------------------------------------------------------------- Kompyuterlar

misc -------------------------------------------------------- Turli xil ma’umotlar

news -------------------------------------- YAngiliklar (UseNet tizimi xakida)

rec ------------------------------------------ Dam olish (musika, sport Uyinlari)

soc ----------------------------------------------------------------------- Jamiyat xakida

sci ------------------------------------------------------------------------ Tabiiy fanlar

talk ------------------------------------------------------------ Munozara, muxokamalar
Boshka bUlimlar xam mavjud. YAngiliklar guruxining nomi odatda nukta bilan ajratilgan ikkita yoki undan ortik bUlimdan iborat bUladi. Nomlar chapdan Ungga karab Ukiladi. Birinchi kism (eng chapdagi) nom yangiliklarning mazkur guruxi mansub bUlgan ierarxiyaning yukori darajasini aks ettiradi:

Comr.sys.os.mswindows - Microsoft windows operatsion tizimiga

bagishlangan telekonferensiya.

News.answers - jUnatmaning keng rUyxati, shu orkali

Internetga obuna bUlish mumkin.

Res.collecting - kolleksionerlar uchun telekonferensiya.

Sci rhisics - fizika bUyicha telekonferensiya.

Alt.cooking-chat - kandolatchilik bUyicha telekonferensiya.

UseNet DejaNews xabarlari bilan ishlash uchun NNTR (Net news transfer rrotocol - Internet yangiliklarini uzatish protokoli)dan foydalaniladi.

Xozir telekonferensiyalar bilan grafik muxitda (Microsoft Windows, X Windows System) ishlash dasturi mavjud, shu bilan birga Netscare va Microsoft NetShow dasturi ancha tanikli.

Sizni kiziktiruvchi telekonferensiya bUlimini kidirish uchun httr://www.dejanews.com manzilgoxi bUyicha UseNet DejaNewsdan kidirish tizimi xizmatidan foydalanish kulay. Buning boshkacha yUli xam bor:

• Web brauzerga Moskvadagi Iktisodiy rivojlanish Xalkaro bank instituti manzilgoxi (httr://www.edimo.ru/) saxifasini yuklash;

• “Sichkon” bilan “Umumiy axborot” bUlimiga kirish;

• “Umumiy axborot” bUlimida “Internetda axborotni izlash tizimi” rUyxatiga murojaat kilish;

• “Internetda axborot izlash tizimi” bUlimida “UseNet-bUyicha kidirish tizimi” bandiga murojaat kilish.
RING bilan ishlash
RING dasturi Internetda boshka kompyuterlar bilan boglanish mumkinligini tekshirish uchun mUljallangan. U kiskacha xabar jUnatadi, unga boshka kompyuter avtomatik ravishda javob beradi.

Agar siz RING yordamida boshka kompyuter bilan boglana olmasangiz, demak umuman buni amalga oshirolmaysiz. Ulanishni tekshirish uchun aloka kilishni istagan nost-kompyuter nomini kiritish va Ring komandasini berish (“sichkon” orkali Ring tugmachasini bosish) kifoya kiladi. Bunga javoban aloka boglash mumkinligi xakida axborot keladi.

Telnet bilan ishlash
Telnet bu terminalning emulyasiya protokolidir. U orkali Internetga olisdan turib kirish mumkin. Terminal emulyasiyasi - bu boshka kompyuterga kirishni ta’minlovchi ish rejimi. Bu xolda boshka kompyuter bilan uning terminali sifatida mulokotda bUlasiz. KUpchilik xollarda DEC firmasi tomonidan ishlab chikilgan va UNIX operatsion tizimida terminal emulyasiyasi uchun mUljallangan vt100 terminal emulyasiyasidan foydalaniladi.

Unix operatsion tizimida fayllarni boshkarish DOS OT dagi kabi Usha kataloglar tuzilmasiga asoslangan.

Olisdan turib ishlash seansini boshlash uchun telnet (Unix) komandasini berish va siz ishlashni xoxlagan mashina nomini kUrsatish lozim.

Telnet host domain

Masalan:

telnet well.cf.ca.us

Bu komandaga nisbatan olisdagi kompyuter sizning rUyxatga olingan nomingizni (login) va parolni sUraydi. CHunki telnet alokani Urnatish uchun siz ushbu olislashgan kompyuterda rUyxatga olingan bUlishingiz kerak. Agar siz Telnet komanda katorida turib, Telnetning barcha komandalari xakida ma’lumot olishni istasangiz, klaviatura bilan sUrov (?) alomatini kiriting.

Telnet dasturini kiritgan kompyuter lokal xisoblanadi. Uz Urnida aloka Urnatadigan kompyuter - olislashgan kompyuter xisoblanadi.

Telnetdan maksadga muvofik foydalaniladigan xolatlar:

• Siz bir kator kompyuterlarda rUyxatga olingansiz va ba’zi ishlarni bajarishingiz kerak (dasturni kiritish uchun sizning kompyuterlaringizda resurs etishmaydi, nisbatan kuchli kompyuterga kirishga ruxsat olish kerak; boshka kompyuterda saklangan ma’lumotga ega fayl bor va ushbu ma’lumotlar bilan ishlash uchun dasturni kiritmokchisiz);

• siz Internet tizimining “mijoz-server” ilovasidan foydalanmokchisiz, lekin sizning mashinangizga kerakli “mijoz-dastur” kiritilmagan;

• boshka kompyuterda joylashgan lokal dasturga kirishga ruxsat olishingiz shart.

Lokal dasturning uchta turi mavjud:

• Ma’lum mavzu bUyicha faylga kirishni ta’minlovchi e’lonlar taxtasi (BBS - Bulletin Board Services);

• ma’lumotlar bazasi;

• menyu tizimi yordamida fayllarga kulay kirishni ta’minlovchi dasturlar.

Telnet bazasida Hytelnet ishlab chikilgan. Hytelnet telnet yordamida ochikdan-ochik ulanish imkonini beruvchi tizimlar va kutubxonalarning gipermatnli rUyxatida kayd etish uchun kompyuterlar tanlash imkonini beradi. Hytelnetni ishga solish uchun hytelnet komandasi beriladi.

Menyuda tanlash uchun yukori (pastga) yuritish klavishlari va Enter klavishidan foydalaniladi. Foydalanuvchining Hytelnet ma’lumotlar bazasida saklanadigan identifikatori va paroli dastur bilan avtomatik ravishda kiritiladi. Web Hytelnet taxminicha, httr://library.usask.ca/hytelnet manzilgoxi bUyicha kiritish imkoni mavjud.

FTR bilan ishlash

FTR (file transfer rrotocol - fayllarni uzatish protokoli) - bu bir xost-kompyuterdan boshkasiga nusxa olish imkonini beruvchi FTR protokol va dasturning jamlamasi bUlib, Internetning ilk xizmati turlaridan biri sanaladi.

FTR imkoniyatlari:

• Olisdagi mashinadan fayllar kidirish;

• fayllarda ma’lumotlarni jUnatish (xam ikkilik, xam matnli ma’lumotlarni).

FTR serverlarda katta xajmdagi fayl arxivlari saklanadi (matnli axborot, dasturlar, ma’lumotlar bazasi).

Xozir Internetda FTR - serverining uch xil turi mavjud:

• Internet-style (serverning barcha fayllariga kirish);

• Listserver (cheklangan kirish);

• FTRmail (elektron pochta orkali kirish).

Ba’zi Urinlarda ftr telnetga Uxshab ketadi. FTR ishlashi uchun olisdagi mashinaga kirishga ruxsat bUlishi zarur (foydalanuvchining mantikiy nomi va parolni bilish lozim). KUpgina uzellarda anonim FTR usuli kabul kilingan. Bunda mantikiy nom sifatida anonymous, parol Urnida esa sizning pochta manzilgoxingiz beriladi. Odatda siz anonymous sifatida rUyxatga olingansiz, olislashgan tizim fayllarining cheklangan tUplamiga kirishga ruxsat beriladi.

FTR yordamida fayllardan nusxa olish kuyidagicha amalga oshiriladi:

• FTR komandasi yordami bilan (agar UNIX OT interaktiv kobikka kirishga ruxsatingiz bUlsa);

• WinSock standarti FTR - dasturi yordamida (WS_FTR, Cute FTR dasturi);

• Web - brauzer yordamida (Netscare Navigator, Internet Exrlorer).

KUpgina Web - brauzerlar anonimi FTRni amalga oshirishi mumkin, lekin fakat fayllarni kompyuteringizga yozish uchun foydalaniladi.

Freeware (bepul dasturiy ta’minot) - bu dasturiy ta’minot tarkatish va foydalanish uchun takdim etiladi. Uning Sharewaredan farki shundaki, Shareware bepul tarkatilishi mumkin, lekin bir kancha tanishuv davridan sUng xak tUlash lozim.
Archie bilan ishlash
Internet orkali kirish mumkin bUlgan dasturlardan Uz kompyuteringizga nusxa kUchirishingiz mumkin. Bunda kerakli dasturni kidirish lozim bUladi. Archie nomi bUyicha FTR - serverda faylni kidiradi va kidirilayotgan faylni Uz ichiga olgan serverlar rUyxatini chikaradi. SHundan sUng siz FTR yordamida kerakli faylni Uz kompyuteringizga yuborishingiz mumkin.

Archie doimo internetni skanerlaydi va uning ma’lumotlar bazasi tUxtovsiz yangilanadi. Agar siz faylning anik nomini bilmasangiz Archie yordamida kalitli sUz bUyicha faylni kidirishingiz mumkin. Archie ma’lumotlar bazasi kUpgina universitetlar va tarmok tashkilotlar tomonidan kUllab-kuvvatlanadi.

Archie ma’lumotlar bazasiga kirishga ruxsatni kuyidagi usulda olish mumkin:

• Sizning xost-kompyuteringiz orkali kompyuteringizga Urnatilgan archie mijoz dasturi yordamida;

• elektron pochta orkali;

• telnet orkali archie server bilan kompyuterga ulanish.

Kerakli faylni kidirish uchun FTR - search kidiruv tizimi xizmatidan foydalanish mumkin. Bu tizim barcha domenlar bUylab yoki siz buyurgan domen bUylab faylni tezkor usulda kidiradi, tashkil etish vakti, mamlakatlar va boshka belgilari bUyicha tanlangan fayllarni xillarga ajratadi. Siz /httr://ftrsearch.ntnu.no/ manzilgoxi bUyicha mazkur kidiruv bilan boglanishingiz mumkin.
FTR Search - FTR arxivida fayllarni kidiruvchi eng yaxshi mashina va u Tronxeym (Norvegiya)da joylashgan. FTR Search - kUrsatilgan yoki barcha domenlar bUyicha tezkor kidiruvni amalga oshiradi, yaratish vakti natijalari, mamlakatlar va boshka belgilar bUyicha uni xillarga ajratadi. Ma’lumotlar bazasi 4,650 FTR sites, 5 mln. direktoriya va 65 milliondan ortik 135 MV xajmdagi fayllar nomini Uz ichiga oladi, xar xaftada yangilanadi.
Gorher bilan ishlash
Gorher kulay shaklda Internet takdim etadigan barcha xizmatlardan foydalanish imkonini beradi. Gorher serverlaridan biriga ulanib, u bilan ishlash mumkin. Odatda xar bir Gorher - server ma’lum mavzuga: kishlok xUjaligi, iktisod konunchiligi va xokazolarga bagishlangan.

Gorher menyu tizimidan foydalangan xolda sizga kerakli bUlgan server bilan boglanish mumkin. Ma’lumotlar arxivi bilan ishlashni osonlashtirish uchun Gorherda Veronical (Very Easy Rodent Oriental Netwide Index to Comruterzed Archives - kompyuter arxivining Uta oddiy tarmok kUrsatkichi) dasturi mavjud. Ushbu dastur yordamida siz kalit sUzlar bUyicha Gorherning xar kanday serverida kerakli ma’lumotlarni kidirib topishingiz mumkin.

World Wide Web ishlash
World Wide Web (WWW) - multimedia asosida global gipermatn axborot tizimidir, u kuyidagilarni amalga oshiradi:

• Axborotlar maxsus dasturiy tauminot joylangan Internetga birlashgan WWW - serverlarida saklanadi;

• axborot Uz ichiga matnni, grafikni, video va ovozni olishi mumkin;

• Internetdan foydalanuvchilar ushbu axborotni Web - brauzerlar “dastur-mijozlar” yordamida olishi mumkin (Web - xujjatlarni kUrib chikish dasturi);

• WWWda axborotlar xujjatlar shaklida takdim etilgan. Ularning xar biri giperaloka (hieperlinks) - jUnatmani Uz ichiga olishi mumkin;

• WWWda gipermatnli xujjatlarni yaratish uchun HTML (Hirer Text Markur Language - Ulchash va gipermatn tili)dan foydalaniladi;

• WWWda “mijoz-server” larning Uzaro xarakati HTTR (Hyrer Text Transmission Rrotocol - gipermatnni uzatish) protokoli asosida amalga oshiriladi. Bunda boshka ilovalardan farkli ravishda butun ish davomida ikkita punkt oraligida aloka Urnatilmaydi, mijozning sUroviga nisbatan serverning xar bir javobidan sUng aloka tUxtatib olinadi;

• HTML - xujjatlar shaklidagi tarmok resurslari URL (Uniform Resourse Locator - resurslarning unifikatsiyalangan lokatorlari) yordamida identifikatsiyalanadi. URL kerakli resursning kaerda joylashganligini aniklaydi.

HTTR serveridan xujjatlarni sUrash uchun kuyidagicha sxemadan foydalaniladi:

httr://server adresi: (port nomeri) / direktoriya_nomi/fayl_nomi

Web tizimi shunisi bilan yaxshiki, Internetning boshka serveri World Wide Web serveri bUlishi shart emas. HTML ftr yoki Gorher bUyicha yangiliklar (UseNet) guruxidan olinishi mumkin bUlgan xujjatlar bilan aloka Urnatish imkonini beradi. SHuningdek, u telnet va elektron pochta adreslari bilan aloka Urnata oladi.
Internet resurslarini manzilgoxlash uslubiyoti
HTTR sxemasi (gipermatn bilan ishlash sxemasi)
Tipik manzilgox kuyidagi kUrinishga ega bUladi:

protokol://server_manzilgoxi: (port_nomeri)/direktoriya_nomi/ fayl_nomi

Masalan: httr: //www.edimo.ru/ea/growth.html
FTR sxemasi (fayllar arxivi bilan ishlash sxemasi)
Tipik manzilgox kuyidagi kUrinishga ega:

protokol: //(protokol)@server_manzilgoxi: (port_nomeri) /

direktoriya_nomi/fayl_nomi

Masalan: ftr: //ftr.msu.edu

Gorher sxemasi (taksimlangan Gorher axborot tizimi resurslariga tayanish uchun sxema)

Tipik manzilgox kuyidagicha kUrinishga ega:

protokol: //server_manzilgoxi: (port_nomeri)/direktoriya_nomi/fayl_nomi

Masalan: gorher://sunsite.une.edu

MAILTO sxemasi (pochtani jUnatish uchun sxema)

Masalan: mailto:[e-mail]

NEWS sxemasi (Usenet tizimi xabarlarini kUrish sxemasi)

Masalan: news: //comr.infosystems.gorher

NNTR sxemasi (Usener tizimi xabarlarini kUrib chikish uchun sxema)

Masalan: nntr://comr.infosystems.gorher/086

TELNET sxemasi (olislashgan terminal rejimidagi resurslarga kirish)

Masalan: telnet://marvel.loc.gov

WAIS sxemasi (taksimlangan axborot-kidiruv tizimi)

Masalan: wais//quake.think.com/rub/wais/bibliograrhy.txt

FILE sxemasi (lokal rejimda WWW texnologiyasidan foydalanish)

Masalan: file:///c/internet/html/index.htm

WWWda ishlash
Brauzerlar (mijoz-dasturlar) WWW - serverlarida saklanuvchi WWW oujjatlarni kUrib chikish maxsus dasturi, Bu dasturlar serverlar bilan Uzaro oarakatlanadi va ekranga WWW oujjatlarini chikaradi. WWW oujjatlar HTML (Hyrer Text Markur Language) - gipermatnli Ulcham tili yordamida yaratiladi.

Internet Exrlorer 3.02 va Netscare Navigator 3.01 eng ommalashgan (uning bosh oynasini yukorida kUrganmiz).

Brauzerlar urushi
Eng yaxshi yoki eng ommalashgan brauzer degan nom uchun kurash shunga olib keladiki, dasturiy maosulot ishlab chikaruvchilar oar doim oam mos kelish masalalariga etarli e’tibor bermaydi. Natijada, kodlar Internet Exrlorer 3.02 va Netscare Navigator Cold 3.01 turlicha sharolanadi yoki fakat bitta brauzer bilan ishlanadi.

Masalan, Internet Exrlorer 3.02 brauzer kodlari Urtasida tuzilgan matn yuguruvchi (kochuvchi) kator sifatida sharolanadi (matn brauzer oynasining Ung chegarasiga yugurib sUng chapga karab kochadi va ookazo).

Netscare Navigator Cold 3.01 bu kodlarni saklamaydi.
Elektron pochtani kUllash
Elektron pochta - kompyuterlar orasida xabar uzatishni lokal va global asosda tashkil kiladi. Elektron pochtadan fakat xabarlarni emas, fayllarni uzatish uchun xam foydalaniladi. Uning yordamida tezkor usulda bitta yoki bir necha adreslar bilan axborot almashish mumkin. Mustakil IDC konsalting xizmatining xisoblashicha elektron pochta kutilari soni 1997 yil boshida 250 millionni tashkil etgan.

Elektron ma’lumotlar adres va ma’lumotlar mavzuidan iborat bUladi. Adres kismi odatda oluvchining manzilgoxini, jUnatuvchining manzilgoxini, ma’lumot mavzuini, fayllar xabarlariga ilova kilinuvchi axborotlarni Uz ichiga oladi.

Netscare Navigator Gold 3.01 tUgri sozlanganda xabarlarni yuborish va olish, unga fayllarni kiritish, papkalar tashkil etish imkonini beradi.

Netscare Navigator Gold 3.01 tUgri sozlanganda xabarlarni yuborish va olish, unga fayllarni kiritish, papkalar tashkil etish imkonini beradi.

Elektron pochtani jUnatish
Elektron xabarlarni jUnatish kuyidagi usullardan biri yordamida Message Comrosition (xabarlarni tayyorlash) oynasini ochish asosida amalga oshiriladi.

• WWW xujjatlarda mailotoni bosish;

• mailto bilan boshlanuvchi xujjatlarni Location URL oynasiga kiritish;

• File/New Mail Message (yangi xabarlar) yoki File/Mail Dosument (xujjatlarni pochta orkali jUnatish) menyusidan foydalanish;

• Netscare Mail oynasida Message/New Mail Message (yangi xabar) menyusidan foydalanish.
Elektron pochtani olish
Olingan xabarlarni kUrib chikish uchun Netscare Mail oynasidan foydalanish mumkin. Oynani ochish uchun Windows/Netscare Mail (Netscare pochtasi) menyusidan foydalanish mumkin yoki Netscare Navigator Gold 3.01 oynasining ung tomonidagi piktogrammani bosish (turtish) kerak bUladi.
Foydalanuvchilar uchun Internet
Internet doimo yangilanib boruvchi iktisodiy fanlar bUyicha axborot resurslar ombori xisoblanadi. Internetda axborot izlash tizimi kerakli axborotni olish vazifasini engillashtiradi.

Internet yangi bilimlarni egallashda eng samarali vosita bUlishi mumkin. Internet yordamida iktisodiy fanlarni Ukitishning yangi usullari bilan tanishish mumkin.

Internetda jurnal va gazetalarning elektron versiyalarini topish mumkin. Fakat elektron shaklda mavjud bUlgan davriy nashr paydo bUladi va ular soni kUpayib boradi.

Internetda barcha soxasidagi yangiliklar bilan tanishish jarayonida ushbu yangiliklarni iktisodchi olimlar kanday baxolashganini bilish mumkin.

Internetda Uzaro axborot almashuv va tadkikot natijalarini chop etish olimlar kaysi mamlakatda bUlishidan kat’iy nazar birgalikda ilmiy tadkikotlar olib borish imkonini beradi. Internet yordamida ilmiy konferensiya va seminarlar tUgrisida bilish mumkin, shuningdek, ularning materiallari bilan tanishish va ilmiy, Ukuv-uslubiy kUllanmalaringizni e’lon kilishingiz mumkin.

Sizda paydo bUlgan savolga javobni Usenet (Newsgrour)da elektron suxbatlardan topish mumkin.

Ask Exrerts (ekspertdan sUra) saxifasida (Web) saklanadigan E-mail shaklini tUldirib jUnatsangiz jaxonning eng ilgor iktisodchilariga savol bilan murojaat kilishingiz mumkin.

Internet orkali xorijda oliy ta’lim soxasidagi vakansiyalar xakida e’lonlarni topish mumkin.

Internetda grant stipendiyalar berishga bagishlangan saxifa bor.

Sizning oliy Ukuv yurtingiz Web saxifasini yaratgan bUlsa, bu INTERNET tarmogidagi zur reklama vositasidir.