|
5-mavzu. ICHKI MUHIT TO’QIMALARI
QON VA LIMFA
Reja:
1.
Ichki muhit to’qimalarining ta’rifi.
2.
Qonning vazifalari.
3.
Qon plazmasi.
4.
Qonning hujayralari.
5.
Qon hosil bo’lishi.
6.
Limfa.
7. Adabiyotlar.
8. Тayanch iboralar.
Mezenximadan hosil bo’lib, tayanch-trofik vazifani bajaruvchi, lekin tuzilishi bilan
farqlanuvchi to’qi-malar ichki muhit to’qimalari (tayanch-trofik, birik-tiruvchi to’qima) nomi
bilan ifodalanadi. Bu to’qima tarkibiga qon, limfa, siyrak va zich biriktiruvchi to’qima, retikulyar
to’qima, tog’ay va suyak to’qimasi kiradi.
Ichki muhit to’qimasini o’rganish I.I. Mechni-kovning klassik eksperimental ishlaridan
boshlandi. I.I. Mechnikov birinchi bo’lib fagotsitoz nazariyasini yaratdi.
Biriktiruvchi to’qima hujayralarining kelib chiqishi ustida taniqli rus gistologi
A.A.Maksimov bir qator noyob eksperimental ishlar qildi va u birinchilardan bo’lib qon va
biriktiruvchi to’qimalar genetik va funksional nuqtai nazardan bir ekanligini isbotladi. Rus olimi
A.A.Zavarzin va uning o’quvchilari tomonidan yillar davomida biriktiruvchi to’qima va qon
hujayralari ustida olib borilgan izlanishlar bir qator yangi fikrlar tug’dirdi. Jumladan, u struktura
bilan funksiyaning birligini ta’kidlab, retikulo-endotelial sistemaning organizmdagi rolini
chuqur va asosli qilib ko’rsatib berdi. Biriktiruvchi to’qima haqidagi fikrlarning rivojlanishiga
rus olimlari A.A. Bogomols, G.K. Хrushchev, N.G. Хlopin, A.V. Rumyansevlar katta hissa
qo’shdilar. Keyingi yillarda yangi usullarning qo’llanish natijasida biriktiruvchi to’qima
haqidagi fikrlar ham ancha ilgarilab ketdi.
Hamma ichki muhit to’qimalari uchun xos umumiy xususiyat-bu ularda hujayralar va
hujayralararo moddalarning mavjudligidir. Ichki muhit to’qimasi-ning qon va limfa
to’qimasidagi hujayralararo modda suyuq bo’lsa, tog’ay va ayniqsa, suyak to’qimalarida uning
zichlashganligini kuzatish mumkin.
Bajaradigan vazifasi bo’yicha ham ichki muhit to’qimasining tarkibiy qismi bir-biridan farq-
lanadi. Qon, limfa, siyrak biriktiruvchi to’qima butun organizmni ozuqa moddalar bilan
ta’minlagani uchun ularni trofik to’qimalar deb ataladi. Shu to’qimalar organizmga tushgan
mikroblar va yot oqsillar bilan kurashda asosiy o’rin tutadi. Qon va biriktiruvchi to’qima
hujayralari fagotsitoz qilish va antitelolar hosil qilish qobiliyatiga ega. Ichki muhit to’qima-
sining boshqa turlari esa ko’proq mexanik vazifani bajaradi. Ular suyak, tog’ay va zich
biriktiruvchi to’qimalardir.
Ichki muhit to’qimasi hujayralari epiteliy to’qimasidan farqli ravishda nopolyar
hujayralardir. Shunday qilib, ichki muhit to’qimasi mezenximadan rivojlanib, organizm ichida
joylashadi va trofik, himoya va tayanch vazifalarini bajaradi.
Ichki muhit to’qimasini quyidagicha klassifikatsiya qilish mumkin:
28
Qon limfa va to’qima suyuqligi bilan birlikda organizmning ichki muhitini tashkil qiluvchi
to’qi-madir. Qon harakatchan muhit bo’lib, o’z tarkibini doimo o’zgartirib turadi. Qon
tarkibining o’zgarishi tartibsiz bo’lmay, balki organizmning ma’lum funk-sional holatiga mos
ravishda yuz beradi.
Qon tarkibining organizm funksional holati bilan o’zaro bog’liqligi meditsina amaliyotida
katta ahamiyatga ega, chunki ko’p hollarda qondagi o’zgarishlar ikkilamchi bo’lib, turli organlar
fiziologik vazifa-sining buzilishi tufayli kelib chiqadi.
I.A.Kassirskiy iborasi bilan aytganda "qon-organizmning oynasi bo’lib, unda organ va
to’qimalarda bo’ladigan har xil o’zgarishlar o’z aksini topadi".
Qon suyuq hujayralararo modda-plazmadan va unda muallaq joylashgan shaklli
elementlardan iborat. Ularning o’zaro nisbati sog’lom odamda 50:45 ni tashkil etib, gematokrit
ko’rsatkich deb ataladi. Gematokrit ko’rsatkichning u yoki bu tomonga o’zgarishi qonning
suyulishi yoki quyilishini ko’rsatib, muhim diagnostik belgi hisoblanadi.
Qon miqdori voyaga yetgan organizmda tana og’irligining taxminan 7 protsentini tashkil
etib, o’rta hisobda 5-5.5 litrga teng.
Qonning vazifalari:
1) transportlik va trofik vazifasi-o’pkadan kislorodni to’qima va organlarga yetkazib, ulardan
karbonat angidridni olib ketadi; ichak va me’dada so’rilgan va organizm uchun muhim bo’lgan
har xil oziq moddalarni to’qimalarga yetkazib beradi;
2) himoya vazifasi - asosan oq qon tanachalari tomonidan bajariladi va organizmga tushgan
mik-roblar, zaharli, begona zarrachalarni fagotsitoz qilishdan iborat bo’ladi. Qon tarkibida
maxsus oqsil moddalar-antitelolar bo’lib, ular o’z navbatida organizmga tushgan begona oqsillar,
mikroblarga javoban ishlab chiqariladi. Antitelolarning asosiy roli ko’rsatib o’tilgan
antigentlarni zararsiz-lantirish hisoblanadi;
3) gomeostatik vazifasi-qon orqali har xil organ va sistemalarning fiziologik faoliyatini
bajarishda ishtirok etuvchi gormonlar va turli xil moddalar tashiladi. O’z ximiyaviy tarkibining
muayyanligi tufayli qon organizmda fizik-kimyoviy ko’rsat-kichlarning doimiyligini,
chunonchi, tana haroratining, osmotik bosimning va organizmdagi kislota-asos tengligining
doimiyligini ta’minlab turadi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
