Gistologiya, stitologiya va

B irlam dii lizosonuilarga
Golji kompleksi atrofida joyla- 
shu\ chi va kislotali gidrolazalarga boy boMgan mayda vezikulalar 
(vig'uvchi granula) kiradi. Birlamchi lizosomalar ichida hali hech 
oandav parchalana>otgan moddalar yo*q. Lizosomal membrana 
fermentlarni sito/oldan ajratib. hujayra tuzilmalarini emirilishdan 
asravdi.
69

---

lkkilamchi lizosomalar
fagotsitoz va pinotsito/ jarayonida 
hujayraga tushgan moddalaming birlamchi lizosomalar bilan 
q o ‘ shilishi natijasida hosil boMuvchi lizosomalardir.
lkkilamchi lizosomalarning ikki turi Carqlanadi: a) 
fagolizo-
somalar
yoki geterofagosomalar. Bu lizosomaiar fagoisitoz 
pufakchalari orqali hujayraga tushgan yot moddalarni birlamchi 
lizosomalar bilan qo'shilisH dan hosil boMadi; b) 
autofagosomalar
— 
birlamchi lizosomalami shu hujayraning yaroqsiz va nobud 
boMayotgan mitoxondriya, ribosoma, endoplazmaiik to‘ r kom po- 
nentlarini va ba’ zi boshqa tuzilmalami qamrab olishi hisobiga 
hosil boMadi.
Qoldiq tanachalar yoki telolizosomalar.
(jjdrolitik parchala- 
nish natijasida ba’ zi moddalar oxirigacha parchalanmaydi va 
lizosoma 
ichida 
parchalanmagan 
moddalar 
yig'iladi. 
Bu 
lizosomalami 
qoldiq tanacha
deb yuritiladi. Qoldiq tanachalar 
qavatli 
tuzilmalami 
hosil 
qilishi 
mumkin. 
Bu 
tanachalar 
hujayradan chiqarib yuborilishi yoki butun hayoti davomida 
saqlanishi mumkin. Ba’ zan qoldiq tanacha ichida pigmentlar. 
asosan lioofussin yigMlishi mumkin. Qari odamlarda miya nerv 
hujayralarida, jigarda, terida va mushak to'qimaianda qarilik 
pigmenti «lipofussin» to‘ planadi.
Lizosomalarning hosil boMishi Golji kompleksi bilan bog liq. 
Birlamchi lizosomalar mayda pufakchalar yoki /ich tanalar 
shaklida Golji sistemalari atrofida joylashadi. Kislotali loslataza- 
ning Golji kompleksida boMishi lizosomalarning hosil boMishida 
Golji kompleksining roli muhim ckanligini ko'rsatadi. Lizosoma 
fermentlari esa asosan donador endoplazmatik to'rda smtc/lanadi. 
Lizosomalar 
takomilining 
boshqa 
manbai 
pL /m olcm m a 
hisoblanadi. Endotsitoz yoMi bilan hosil boMgan kech endosoma- 
larga ham lizosomalarning dastlabki bosqichi deb qaraladi. 
Bundan tashqari plazmolemma hisobiga pinotsiio/ va fagotsitoz 
vakuolalari hosil boMadi. Ana shu vakuolalar, birlamchi lizoso­
malar bilan birlash'o, ikkilamchi lizosomalami asosini tashkil 
etadi. Har xil patologik jarayonlarda lizosoma fermentlari 
sintezining buzilishi, birlamchi 
lizosomalar 
rivojlanishining 
kuchayishi yoki susayishi ular mcmbranasining erishi va ijidrolitik
70

---

fermuntlarning sitoplazmaga chiqishi kuzatiladi. Lizosomalar turli 
modda almashinuv jarayonlarida ham ishtirok etadi. Shuning 
uchun ba/.i kasalliklar lizosomal fermcntlami etishmovchiligi 
tufayli yuzaga keladi. Masalan. metaxromatik leykodistrofiyada 
sulfatazalarning yo'qligi tufayli. hujayraning ichida sulfatlangan 
serebrozidlar 
yigMladi. 
Hozirgi 
kunga 
kelib 
lizosomal 
fermentlaming etishmovchiligi yoki nofaolligi tufayli kelib 
chiquvchi 20 dan oshiq kasallik va sindronilar aniqlangan. Bu 
sindromlar umumiy qilib “ to'planish kasalliKlari’ ' deb yuritiladi va 
hujayralarda lizosomal fermentlar defekti bilan bog‘ liq boMgan 
zararli moddalarning to'planib qolishi bilan ifodalanadi.