Гистология цитология ва эмбриология проф. Қ. Р. Тўхтаев таҳрири остида

ХIV БОБ 
НАФАС ОЛИШ СИСТЕМАСИ 
 
Нафас олиш системаси ҳаво ўтказувчи йўллар ва респиратор 
бўлимларини ўз ичига олвчи аъзолар мажмуасидан иборат. Ҳаво ўтказувчи 
йўлларга: бурун бўшлиғи, бурун – ҳалқум, ҳиқилдоқ, трахея, бронхиал 
дарахт кирса, респиратор бўлимини – алвеолалар ташкил қилади (расм 14.1).
Ҳаво ўтказиш йўлларида ҳаво намланади, исийди ва ҳар хил чанг 
заррачаларидан тозаланади. Респиратор бўлимларида эса қон ва алвеолалар 
ўртасида ҳаво алмашинади.
Расм 14.1. Нафас олиш системаси
: 
1- бурун бўшлиғи
2- оғиз бўшлиғи
3- ҳалқум 
4-ҳиқилдоқ 
 
5- трахея 
6- бронхлар 
7-ўпка бўлаклари
 
Нафас олиш системаси қуйидаги вазифаларни бажаради:
Нафас олиш билан боғлиқ функцияси
: 
ҳаво ўтказиш (ҳавони тозалаш, 
намлаш, иситиш ѐки совутиш); ўпка ва қон ўртасида газ алмашинуви. 
Нафас олиш билан боғлиқ бўлмаган функциялари
: 
ҳимоя (иммун-
ҳимоя, ўпка макрофаглари томонидан лизоцим, интерферон ва пирогенларни 
синтези, ўсма ҳужайраларни емириш); липид ва туз-сув алмашинувида 
иштирок этиш (хаво билан кунига 500 мл гача сув ажаралади); қон ивишида 
қатнашиш (тромбопластин ва гепарин ишлаш, серотонин метаболизми); қон 
босимини бошқаришда қатнашиш (ангиотензин-I ўпка капиллярларида
ангионтензин-2 
га 
айланади); 
эндокрин 
(кальцитонин, 
бомбезин, 
норадреналин, дофамин, серотонин синтези); терморегуляция; қон депоси; 
товуш хосил қилиш; хид билиш; айрим захарли моддалар (ацетон, аммиак, 
алкогол)ни организмдан айириш. 
Тараққиѐти.
Нафас органларининг ривожланиши овқат ҳазм килиш 
найи тараққиѐти билан бирга кечади (расм 14.2). Бурун бўшлиғи оғиз 
бўшлиғининг танглай тўсиқларибилан бўлинишидан ҳосил бўлади.
Эмбрион ҳаѐтининг 3-ҳафтасида олдинги ичак (ҳалқум) нинг вентрал 
деворидан тоқ халтасимон бўртма ҳосил бўлади. У пастга қараб ўсади ва 
ичакдан ажралади. Бўртманинг юқори қисмидан ҳиқилдоқ ва трахея, 2 та 
пастки халтачаларидан эса ўпка ҳосил бўлади (ўнг ва чап бўлаклари). 

---

4-5-ойлар 
охирларида 
бронхлар ва бронхиолалар 
ҳосил бўла бошлайди. Сўнгра, 
алвеола йўллари ривожланади 
ва альвеолалар пайдо бўлади. 
Уларнинг 
девори 
цилиндрсимон ва кубсимон 
ҳужайралардан 
иборат. 
Ривожланиш 
жараѐни 
давомида 
ўсаѐтган 
бронх 
шохларини 
ўраб 
турган 
мезенхимадан 
мушак 
элементлари, 
тоғайлар, 
бронхларнинг 
эластик 
ва 
фиброз 
тўқимаси 
ҳосил 
бўлади. Мезенхимадан қон 
томирлар, 
силлиқ 
мушак 
ҳужайралари, тоғай тўқимаси 
ривожланади. Улар билан биргаликда ўпкага нервлар ўсиб киради. 
Плевранинг висцерал ва париетал варақлари спланхнатом варақларидан 
ҳосил бўлади. Пушт ривожланишининг бутун тараққиѐти давомида альвеола 
пуфакчалари бужмайган бўлади. Шунинг учун ҳам ўлик туғилган бола 
ўпкасининг бир парчаси сувга ташланса, бу бўлак чўкади, аксинча, туғилиб, 
бир оз яшаб ўлган боланинг ўпкаси сувда қалқиб туради. Бу ҳол суд 
медицинасида аҳамиятга эга. Фақатгина бола туғилиши билан олган биринчи 
нафаси туфайли алвеола пуфакчалари кенгаяди. Бунинг натижасида алвеола 
бўшлиғи кескин кенгайиб, девори юпқалашиб қолади ва ҳаво алмашиниши 
учун қулай шароит вужудга келади.