Гистология цитология ва эмбриология проф. Қ. Р. Тўхтаев таҳрири остида

Тил. 
Тараққиѐти.
 
Тил 2та куртакдан хосил бўлади: олдинги қисми (учи 
ва танаси) оғиз бўшлиғи тубининг эктодермасидан; орқа қисми (илдизи) 
халқумнинг вентрал девори энтодермасидан. Тилнинг орқа куртаги II ва III-
чи жабра равоқларининг вентрал учи, яъни халқум ичагининг ички юзасида 
дўмбоқча хосил бўлиши билан бошланади (копула). Тилнинг жуфт 
дўмбоқчалари ўсиб, тоқ ўсимтани қоплайди ва тилнинг танаси хосил бўлади, 
улар бирлашиб, ўрта тил эгатчасини хосил қилади. Тилнинг тана ва илдизи 
орасидаги чегараловчи эгатча (экто- ва энтодермал чегара) V- шаклида 
бўлади. Ушбу эгатчанинг учида – қалқонсимон безнинг чиқарув найи 
очилади, кейинчалик у беркилиб – кўр чуқурчани ҳосил қилади. Эмбрионал 
тараққиѐтнинг 3- ва 4-чи ойларида ушбу эгатча атрофида тарновсимон 
сўрғичлар ривожланади (улар энтодерманинг ҳосиласи). 
Тузилиши.
 
Тил - мушакли аъзо бўлиб, таъм билиш, озиққа механик 
ишлов бериш, ютиш актида қатнашишдан ташқари товуш ҳосил қилиш каби 
вазифаларни бажаради.Тилнинг устки, остки ва ѐн юзалари фарқланади. 
Тилнинг устки ва ѐн юзаларида шиллиқ пардаси эпителий ва хусусий 
пластинкадан ташкил топган бўлиб, шиллиқ ости пардаси бўлмайди. Тилнинг 
остки юзасида шиллиқ ва шиллиқ ости пардалари мавжуд. Тилнинг устки ва 
ѐн юзаларида эпителийси кўп қаватли ясси мугузланмайдиган ѐки қисман 
мугузланувчи бўлади, хусусий пластинкаси мушаклараро бириктирувчи 
тўқима билан қўшилиб кетади, у баланд сўрғичлар ҳосил қилади. Сўрғичлар 
таянч ҳамда таъм сезиш вазифаларини бажаради. Тилнинг остки қисми юпқа 
кўп қаватли ясси мугузланмайдиган эпителий билан қопланган, хусусий 
пластинкаси эпителийга ботиб, унча баланд бўлмаган сўрғичларни ҳосил 
қилади. Хусусий пластинка остида бевосита тил мушакларига тегиб ѐтувчи 
шиллиқ ости пардаси жойлашган. Тил мушаклари тутамлари орасида 
мураккаб тармоқланган оқсил ва шиллиқ сўлак безлари жойлашган. 
Тилнинг устки ва ѐн юзаларида 4 хил сўрғичлар тафовут этилади: ипсимон, 
замбуруғсимон, тарновсимон, баргсимон. 
Тил сўрғичларининг тузилишида умумийлик мавжуд. Уларда хусусий 
пластинканинг эпителийга ботиши натижасида ҳосил бўлган бирламчи 
сўрғичлар ва уларнинг тармоқланиши натижасида ҳосил бўлган иккиламчи 
сўрғичлар бўлади. Тил сўғичларининг шакллари иккиламчи сўрғичларнинг 
тармоқланишига боғлиқ бўлади. Сўрғичлар юзаси кўп қаватли ясси 
мугузланмайдиган (ипсимон сўрғичлардан ташқари) эпителий билан 
қопланган. Хусусий пластинкаси сийрак толали бириктирувчи тўқимадан 
иборат бўлиб, у қон томирлар ва нерв охирларига бой бўлади. Ипсимон 
сўрғичлардан ташқари барча турдаги сўрғичларнинг эпителийси ва хусусий 
пластинкаси орасида таъм билиш пиѐзчалари жойлашган. Улар таъм сезиш 

---

вазифасини бажаради (расм 16.1).
 
Расм.16.1. Тилнинг умумий кўриниши ва тил сўрғичларининг 
тузилиши. 
Ипсимон сўрғичлар 
энг кўп тарқалган, тил юзасини бир текисда қоплаб 
турган, майда (0,3 мм) сўрғичлардир. Ипсимон сўрғичлар кўп қаватли ясси 
мугузланувчи эпителий билан қопланган. Хусусий пластинкасининг 
бирламчи сўрғичлари кам тармоқланган бўлади, шунинг учун сўрғичлар 
шакли конуссимон чўзиқ бўлади. Ушбу типдаги сўрғичлар таъм сезувчи 
пиѐзчалар тутмайди. 
Замбуруғсимон сўрғичлар 
асосан тилнинг ѐн томонларида ва уч 
қисмида жойлашади. Узунлиги 0,7-1,8 мм ва диаметри 0,4-1 мм га яқин 
бўлган бу сўрғичларнинг уч томони кенг, асоси эса ингичка бўлиб, ўз номига 
мос кўринишга эга. Замбуруғсимон сўрғичлар юзаси кўп қаватли ясси 
мугузланмайдиган эпителий билан қопланган тармоқланган бир нечта 
иккиламчи сўрғичлардан иборат. Замбуруғсимон сўрғичларда кам миқдорда 
таъм сезувчи пиѐзчалар учрайди. 
Тарновсимон сўрғичлар 
6-12 та бўлиб, тил танаси билан унинг илдизи 
оралиғида жойлашган энг йирик (узунлиги 1-1,5 мм, диаметри 1-3 мм) 
сўрғичлар ҳисобланади. Бу сўрғичларнинг ўзига хослиги шундан иборатки, 
улар бошқа сўрғичлар каби тил юзасига бўртиб чиқмай, шиллиқ пардага 
ботиб туради. Шунинг учун ҳам бу сўрғичлар атрофи тарновсимон чуқур 

---

ѐриқ билан ўралган бўлади. Ушбу сўрғичлар юзаси кўп қаватли ясси 
эпителий билан қопланган бўлиб, уларнинг бириктирувчи тўқимадан иборат 
асоси эпителийга кўп сонли калта бўртмалар-иккиламчи сўрғичлар тарзида 
ўсиб киради. Сўрғичларнинг ѐн эпителийсида таъм билиш пиѐзчалари 
жойлашади. Тарновсимон сўрғичнинг бириктирувчи тўқимали асосида оқсил 
ва шиллиқ безлар жойлашиб, уларнинг секрет найлари тарнов тубига 
очилади. 
Баргсимон сўрғичлар 
фақат болаларда яхши ривожланган бўлади. Улар 
тилнинг ўнг ва чап ѐнларида жойлашган иккита гуруҳдан иборат. Ҳар бир 
гуруҳ параллел жойлашган 4-8 та сўрғичдан иборат ва улар бир-биридан тор 
бўшлиқ орқали ажралиб туради. Ҳар бир сўрғичнинг узунлиги 2-5 мм 
атрофида бўлади. Сўрғичларнинг асосини бириктирувчи тўқимадан иборат 
бирламчи сўрғич ва ундан тармоқланган 3 та иккиламчи сўрғич ташкил 
этади. Сўрғич асосининг ўртасида жойлашган иккиламчи бириктирувчи 
тўқимали сўрғич қон томир тутганлиги сабабли томирли сўрғич дейилса, 
иккита ѐнидаги иккиламчи сўрғичлар нерв толаларига бой бўлганлиги 
сабабли нерв сўрғичлари дейилади. Уларда таъм сезувчи пиѐзчалар 
жойлашган. Баргсимон сўрғичлар юзаси кўп қаватли ясси мугузланмайдиган 
эпителий билан қопланган. Сўрғичлар остида кўндаланг-тарғил мушаклар, 
қон томирлар ва ѐғ ҳужайраларининг тўпламлари ѐтади. Бу соҳада оқсил 
(сероз) безлари жойлашиб, уларнинг чиқарув найлари баргсимон сўрғичлар 
орасидаги бўшлиққа очилади ва без секрети бу ингичка оралиқни доимо 
ювиб туради. Катта одамларда баргсимон сўрғич йўқолиб боради, улар 
ўрнида эса ѐғ ва лимфоид тўқима пайдо бўлади. 
Тил илдиз қисмининг шиллиқ пардасида сўрғичлар бўлмайди. Лекин 
бу ерда тил сатҳи нотекис бўлиб, кўпгина дўмбоқчалар ва чуқурчаларга эга. 
Дўмбоқчалар тил шиллиқ пардасининг хусусий қатламида жойлашган 
лимфоид тўқима (фолликулалар) йиғиндиси - тил муртаги ҳисобига ҳосил 
бўлади. Дўмбоқчалар орасида чуқурчалар - крипталар мавжуд бўлиб, уларга 
кўпгина шиллиқ безларининг чиқарув найлари очилади.