|
Hujayralardagi eng muhim o‘zgarishlar:
hujayraning bo‘linish mexanizmi va nurlangan hujayraning xromosom apparatining shikastlanishi
hujayraning qayta tiklanishi va tabaqalanishi jarayonlarini to‘sib qo‘yadi
V) hujayradagi proliferatsiya jarayonini bog‘laydi va keyinchalik to‘qimaning fiziologik regeneratsiyasini izdan chiqaradi.
Ionlantiruvchi nurlanishlarning ta’siridan yuzaga keladigan shikastlanish va uning samarasi eng avval nurlarning dozasiga va bu nurlarning organizmga ta’sir etish samarasi yiliga 0,5 3v (50 bir yil-1) va undan ortiq dozada ta’siri surunkali ravishda kuzatiladigan bo‘lsa u holda ionlantiruvchi nurlarning surunkali ta’sirida har qanday dozada bo‘lsa ham ularning stoxastik ta’sirini kutish mumkin. Ionlantiruvchi nurlar ta’siriga barcha organizmlarning sezuvchanligi bir xilda emas shuning uchun xozirgi kungacha “kritik organlar” degan tushuncha organlarning shu xususiyatlarini ta’riflab beradi. Eng yuqori darajadagi radiosezgir organlar qatoriga hujayrasi doimiy ravishda yangilanib turuvchi qizil suyak ko‘migi, jinsiy organlar, taloqni kiritish mumkin. Radiosezgirlik bo‘yicha ikkinchi o‘rinda mushaklar, qalqonsimon bez, yog‘ to‘qimasi, jigar, buyrak, o‘pka, oshqozon-ichak yo‘li, ko‘z gavhari turadi. Eng kam radiosezuvchanlik badan terisi, suyak to‘qimasi ,qo‘l panjalari, barmoqlar, to‘piq ,tovon kabi a’zolarga xosdir.
Organlarning turlicha radiosezuvchanligi nurlanish dozalarini gigiyenik me’yorlashtirishda inobatga olinadi.
Ionlantiruvchi nur manbalarida ishlovchilar va aholini radiatsion havfsizlik tadbirlari bilan ta’minlash radiatsion havfsizlik va sanitariya me’yorlari (San Q va M) asosida amalga oshiriladi. Bu hujjat O‘zR SSV tomonidan 25.04.94 yilda N°0029-94 son buyruq bilan tasdiqdan o‘tgan.
Ochiq ionlovchi nur manbalari-bu shunday manbalarki ulardan foydalanganda tashqi muhit radiaktiv birikmalar bilan ifloslanishi mumkin. Shunday manba bilan ishlovchi ishchilar radiaktiv birikmalarni inkorporatsiyalanishi hisobiga ichki ham tashqi nurlanishga uchraydilar.
Ionlovchi nurlarni ochiq manbalaridan foydalanganda nafaqat tashqi nurlanishdan himoyalanishni balki tashqi muhitni radiaktiv ifloslanishi va radiaktiv birikmalarni organizmga tushishini oldini olish choralari ham ko‘zda tutilishi kerak.
Ochiq manbalar bilan ishlash uchun MDSEN dan ruxsatnoma olish kerak, lekin San QvaM 0029-94da eng kam ahamiyatga ega faollik o‘rnatilgan - bu degani ish joyida kam ahamiyatga ega bo‘lgan faollik uchun MDSEN ni qarori talab qilinmaydi. Eng kam ahamiyatli faollik miqdori radionuklidlarni havflilik darajasiga bog‘liq bo‘ladi. Radiatsion xavflilik darajasi bo‘yicha barcha radionuklidlar 4 guruhga bo‘linadi: A,B,V,G. Radionuklidlarni qaysi guruhga mansubligi va uni eng kam ahamiyatga ega bo‘lgan faolligi San QvaM 0029-94 bo‘yicha aniqlanilishi mumkin. Agar ionlovchi nur manbalarining faolligi eng kam ahamiyatli faollikdan yuqori bo‘lsa radiaktiv birikmalar bilan ishlash sinfi aniqlanishi kerak.( San Q vaM 0029-94).
Ionlashuvchi nurlanish. Biologik ta’siri
Tirik organizmga biologic ta’siri ionlashuvchi radiatsiya ketma-ket ta’sirlarni olib keladi. Birinchisi, yuqorida aytilganidek, atom molekulasidagi elektronlarning chiqib ketishi - ionlashish.Qolgan musbat zaryadlar nihoyatda beqaror bo’lib, kimyoviy ta’sirlarga tez o’zgaradi. Bu kabi o’zgarishlardan biri “erkin radikal”, bu kimyoviy jihatdan nihoyatda reaktivdir. Keyingi reaksiyalar ta’sirlangan molekulani zararlashi yoki energiya boshqa molekulaga o’tishi va erkin radikallar qayta yig’ilishi mumkin. Bu zanjirli fizikaviy va kimyoviy jarayon mikrosekund yoki undan kam vaqt oralig’ida yuz beradi. Ammo biokimyoviy va fiziologik o’zgarishlarning natijaviy rivojlanishi bir necha soatlar talab qiladi, yashirin rakda vaziyatida ko’p yillar talab qiladi (Little, 1993). Rasm 304-bet
Barcha yacheykalar ionlashuv radiatsiyasiga ta’sirchan, va juda kichik miqdordagi energiyalar muhim biologic o’zgarishlar chiqarishga yo’naltirilgan bo’lishi kerak. Masalan, barcha yo’naltirirlgan energiyalar issiqlikka aylanadi, insonni o’ldiradigan radiatsiya dozasi tana temperaturasida 0.001°C.ionlashuvchi nurlanish boshqa turli usullar orqali o’lchanishi mumkin, ta’sir o’tkazish darajasiga yetganda biologic ta’sirlar chiqaradi.
Radiatsiya ba’zi jihatlardan konserogen agentlar bilan bir xil, bu yacheykalarga singishi va tasodifiy, ta’sirlanmagan vaziyatda energiyani yo’naltirish qobiliyati bilan farqlanadi, masalan, kimyoviy agentlar yacheyka to’siqlari tomonidan namoyon bo’ladi. Natijada tanadagi barcha yacheykalar ionlashuv radiatsiyasi tomonidan zararlanishga ta’sirchan (Little, 1993). Ko’p yillardan buyon qayta ishlanmaydigan kimyoviy o’zgarishlar biologic ta’sirlarga, dezoksiribonuklien kislotasi (DNK), inson tanasini tashkil qilgan yacheykalar strukturasi va funksiyasini nazorat qiluvchi birlamchi materiyani bevosita zararlaydi. Populyatsiyada 1%li yacheykalar alfa atomlari tomonidan radioaktiv yaheykalar zararlangani signalini o’tkazuvchi yacheykalararo bog’lanish mavjud. Bu turdagi almashinish “beistander” ta’siri deyiladi. Beistander yacheykalar mutatsiyadan zararlanishisababidanbystander yacheykalari mutatasiyalardan aziyat chekkanda, viruslar ikki barobar yacheykalar ichiga to’g’ri kirib, bundan ko’rinib turibdiki radiatsiyalarning biologik ta’sirlari oldingisiga qaraganda kompleksdir.
Yacheykalarda nurlanishning potensial ta’sirlari uch kategoriyaga bo’linadi: (1) yuqori dozada, o’limga olib keladi; (2) kamroq dozada mitozni sekinlashtiradi; va (3) ixtiyoriy dozada yacheykalarning genetik materiyasidagi almashinuvlarga sabab bo’ladi. Mitozdagi radiatsiya ta’sirlari (2-kategoriya), yacheykalar tez-tez bo’linadigan engsezuvchan materialar - ilikdagi alomat beruvchi yacheykalar, qaysiki, oq qon donachalari va trombositlarni ko’paytiruvchi va oshqozon va ingichka ichakdan o’tuvchi yacheykalar. Yacheyka bolinmalarida muskul va miya to’qimalari kam namoyon bo’ladi, kam sezuvchanlikdan uzoq bo’ladi. Quyi dozalarda, yacheykalar bo’linishi qobiliyati yetarli bo’lmaganda radiatsiya mutatsiya va boshqa DNKdagi nasliy almashinuvlar yacheykalarning genetic to’qimalaridagi metabolism kabilarni keltirib chiqaradi. Ehtimol bu kabi o’zgarishlar radiatsiyaning uzoq muddatli somatic ta’sirlariga, masalan, saraton induksiyasiga sabab bo’ladi. Mutatsiya jinsiy bezlarda embrional yacheykalar hosil qilsa, avlodga o’tishi mumkin va nasldan naslga o’tuvchi genetic ta’sirlarga sabab bo’lishi mumkin (Little, 1993). Ammo ionlashuv radiatsiyasining insonda bu kabi oqibatlari aniqlanmagan (ICNIRP, 1991).
Do'stlaringiz bilan baham: |
