Gidrometallurgiya jarayonlari nazariyasi”

Berilliy oksidlarining yuqori haroratda suyuqlanishi, qattiqligi.
Yuqori issiqlik o‘tkazuvchanligi, yuqori elektrga qarshiligi, issiqqa chidamliligi o‘tga chidamli materiallar yasashda qo‘l keladi. Shuning uchun Be oksidlaridan tigellar, trubalar yasashda, pechlam I futerovka qilishda, grafitli ligellarning ustki qismini bo'yashda, rentgen texnikasida, elektrolizda va katalizda qollanilmoqda.
Berilliyning 30 dan ortiq Be minerallari uchraydi. Ulaming asosiylari berill.


Berilliy oksidini olish usullari.

Hozirgi vaqtda berilliy 2 xil — ftorit va sulfatli usullarda ajratib olinadi.
Berilliy konsentratlarini qayta ishlash usullari. Berilliy konsentratlari asosiy berilliy oksidi olish va undan suvsiz xlorid hamda
ftorid berilliyni tuz holida ajratib olishga asos bo‘ladi. Chunki bu
tuzlarni elektroliz yoki magneterik qayta ishlab, berilliy metall
olinadi. Hozirgi vaqtda berilliy 2 xil — ftorit va sulfatli usulda ajratib
olinadi.
Sulfatli usul. Ohak bilan kuydirish sulfatli usulning ko'rinishidir. Bu usul besh bosqichdan iborat bo'lib, ularga kuydirish, sulfatlash, ishqorlash, bug'lash va durlash, quritish va qizdirish kiradi .
Kuydirish (suyultirish). Berill konsentrati ohak bilan 2:1 nisbatda
aylanuvchi elektr o'choqlarida 1500—1600°C da kuydiriladi. Berill
konsentrati kuydirilganda alyuminat berilliy hosil bo'ladi. Uni
H₂S0₄ va CaSi0₃ bilan ishlash osonlashadi.
3BeO×A1₂O₃×6SiO₂+6CaO>3BeO•A1₂O₃+6CaSiO₃
Sulfatlash. Yuqori kuydirishda hosil bo'lgan (suv bilan)
zo'ldirli tegirmonda maydalanib (0,1—0,074 mm) konsentrlangan
kislotasi H₂SO₄ bilan sulfatlashga yuboriladi. Bu jarayon po'lat
reaktorlarida yoki 63% H₂SO₄ bilan avtoklavda o'tkaziladi. Jarayon qizdirish uchun unga suv qo'shib turiladi, chunki suv qo'shilganda issiqlik ajralib chiqadi.
Ishqorlash. Sulfatlash jarayonida hosil bo'lgan Al,Be,Mg va Ca
sulfatlari issiq suv bilan aylantirish orqali ishqorlanadi. Undan
so'ng qattiq holdagi CaSO₄ va H₂SiO₃ tozalanadi va tozalangan aralashmaning tarkibida (eritma) 32 kg/1 BeO, 35 g/1 A1₂O . va 2—3 g/1 Fe₂O₃ bo'ladi.
Bug'lash va durlash. Jarayonda eritmaning zichligi 1,32g/l
bo'lguncha bug'latiladi va uni kristallizatorlarga yuboriladi. U yerda
(NH₄)2SO₄ (25% ortiqcha qilib) qo'shilib, undan alyuminiy achchiqtoshlari cho'ktirib olinadi.

(NH₄)2SO₄*A1₂(S0₄)₃*24H₂0
Buni ajratib olish uchun eritma 15°C gacha sovitiladi, so'ng
qaynatiladi. Cho'kmaga 250 g/1 BeS0₄ va 60 g/1 (NH₄)2S0₄ eritmasi
bilan ishlov beriladi. Natijada aralashmadan 750g/l konsentratsiyali
BeS0₄ sulfatlari ajratib olinadi. Eritmada qolgan A1 va Be sulfatlari orqali kalsiy sulfatlarining eruvchanlik xossasi aniqlanadi: 20°C da 2 g/1 CaS0₄ eriydi. Eritma
bug'latilsa, CaSO₄ ning eruvchanligi kamayadi va CaS0₄Al achchiqtoshlari bilan to'liq cho'kmaga tushadi. BeS0₄ ajratib olinadi.
Quritish va qizdirish. BeS0₄×4H₂O kristallari sentrofugada
siqilib qizdiriladi.
BeS0₄*4H₂0=BeO+S0₃+4H₂0
Bu jarayonni aylanuvchi trubasimon pechlarda 1000—1050°C
da olib boriladi. Natijada BeO hosil bo'ladi. Uning tarkibida 0,1 %
Fe₂0₃ va A1₂0₃, 0,08% C0₂ va 0,2% Si0₂ bo'ladi.

Hozirgi vaqtlarda yoyli o'choqlarda olish ancha osonligi isbotlab
berilgan. Buning uchun berilliy konsentrati 1700°C da yoyli o 'choqlarda suyultirib, uni suv bilan donalanadi va H₂S0₄ qo'shib qaynatiladi.
Aylanmagazli o'choqlarda esa bu jarayon 900°C da kechadi va
oqibatda 90% berilliy eruvchan shaklga o'tadi. Uni qayta ishlash
ham yuqoridagi tartibda olib boriladi. Bu usulning asosiy farqi
shundaki, alyuminiy achchiqtosh holida ajratib olingandan so'ng,
gidroliz usulida Be ajratib olinadi. Uning reaksiyasi mana shu tarzda
yuz beradi:
Na₂BeO₂+2H₂O=Be(OH)₂+2NaOH
Eritmadagi boshqa element ionlarini ushlab qolish uchun
unga EDTA (etilendiamintetrauksus kislota) qo'shiladi. C ho'kmaga tushgan Be(OH) ni H₂S0₄ eritib, BeS0₄ holida ajratib
olinadi. Sulfatli usulda berilliy olish texnologiyasi 19-chizmada
berilgan.