Gidromeliorativ

Qisman mexanizat-
siyalashtirish 
– bu mexanizatsiyalashtirishning shunday bir shak- 
liki, bunda mashinalar yordamida faqat eng og‘ir operatsiyalar va 
jarayonlar amalga oshiriladi. 
Kompleks  mexanizatsiyalash tirishda 
ishlab chiqarish va transport jarayonlari unumdorlik darajasi va asosiy 
ko‘rsatkichlariga ko‘ra o‘zaro bog‘langan mashinalar va mexanizmlar 
majmuyi yordamida amalga oshiriladi. Bu holda ishlarni amalga 
oshirish  yagona  uzluksiz  texnologik  jarayondan  iborat  bo‘ladi. 
Avtomatlashtirish 
– bu mashina ishlab chiqarishining oliy bosqichi 
bo‘lib, bunda barcha ishlab chiqarish operatsiyalari va jarayonlari 
mashinalar va asbob-uskunalar yordamida amalga oshiriladi. Ishlarni 
mexanizatsiyalashtirishning  iqtisodiy  samaradorligi  va  qurilish 
tashkilotlarining mexanizatsiya vositalari bilan jihozlanganlik darajasi 
quyidagi ko‘rsatkichlar bilan tavsifl anadi: qurilish va mehnatning 
mexanizmlar va energiya bilan ta’minlanganligi, ishlar va mehnatning 
mexanizatsiya lashuv darajasi.
Qurilishning mexanizmlar bilan ta’minlanganligi 
(
m
q
), foiz hiso-
bida, hisob-kitob yilida bajarilayotgan qurilish-montaj ishlarining 
so‘m hisobidagi qiymati 
Q
y
 
ga foydalanilayotgan mashinalar va 
mexanizmlar parki balans qiymati 
S
m
 
ning nisbati bilan aniqlanadi:
m
q
 
= (
S
m
 
/ 
Q
y
) 100. 
  (1.1)
(1.1) formuladan ko‘rinadiki, ayni bir hajmdagi ishlarni amalga 
oshirishda qancha ko‘p mexanizatsiya vositalari band etilgan bo‘lsa, 
bu ko‘rsatkich shuncha yuqori bo‘ladi.
Mehnatning mexanizmlar bilan ta’minlanganligi m
m
, so‘m/ odam 
hisobida, qurilish-montaj ishlarida band bo‘lgan bir ishchiga to‘g‘ri 
keluvchi qurilishda foydalanilayotgan mashinalar va mexanizmlar 
qiymati 
S
m
 
bilan aniqlanadi:

---

9
m
m
 
= 
S
m
 
/ 
K
, 
  (1.2)
bu yerda: 
K 
– ishchilar soni.
Qurilishning energiya bilan ta’minlanganligi E
q
, kVt/mln so‘m 
hisobida,  hisob-kitob  yilida  bajarilayotgan  qurilish-montaj  ish-
larining mln. so‘m hisobidagi qiymati 
Q
y
 
ga ishlayotgan dvigatellar 
umumiy quvvati 
R
d
 
ning nisbati bilan aniqlanadi:
E
q
 
= 
R
d
 
/ 
Q
y
. 
  (1.3)
Mehnatning energiya bilan ta’minlanganligi E
m
, kVt/odam hi-
sobida, qurilish-montaj ishlarida band bo‘lgan ishchilarning odam 
hisobidagi soni 
K 
ga qurilish ishlab chiqarishida foydalanilayotgan 
mashinalarda o‘rnatilgan dvigatellarning kVt hisobidagi umumiy 
quvvati 
R
d
 
ning nisbati bilan aniqlanadi:
E
m
 
= 
R
d
 
/ 
K. 
  (1.4)
Ishlarning mexanizatsiyalashtirilganlik darajasi k
i.m
, foiz hisobi-
da, ishlarning mexanizatsiyalashtirilganlik darajasini tavsiflaydi va 
natural qiymatlarda o‘lchanadigan ishlarning umumiy hajmi 
V
u
 
ga 
mexanizatsiyalashtirilgan usulda amalga oshiriladigan ishlar 
V
m
 
ning 
nisbati sifatida aniqlanadi:
K
i.m
 
= (
V
m
 
/ 
V
u
) 100. 
  (1.5)
Mehnatning mexanizatsiyalashtirilganlik darajasi k
m.m
,  foiz 
hisobida,  mehnat  jarayonida  band  bo‘lgan  ishchilarning  umu-
 
miy  soniga  yoki  jarayondagi  mehnat  umumiy  sarfi 
T
u
 
ga 
mexanizatsiyalashtirilgan ishlarda band bo‘lgan ishchilar soni yoki 
mexanizatsiyalashtirilgan operatsiyalar mehnat sarfi 
T
mex
 
ning nis-
 
bati sifatida aniqlanadi:
K
m.m
 
= (
T
mex
 
/ 
T
u
) 100. 
  (1.6)
Qurilish ishlab chiqarishida 
mehnat unumdorligi 
deganda, 
bir ishchi muayyan vaqt birligida ishlab chiqaradigan mahsulot 
miqdori  yoki  bir  ishchi  mahsulot  birligini  ishlab  chiqarishga 
sarflaydigan vaqt miqdori tushuniladi. Qurilish ishlab chiqarishida 
mehnat unumdorligi mehnat sarfi va ishlab chiqarilgan mahsulot 
miqdori bilan o‘lchanadi. 
Mehnat sarfi 
– bu ishlab chiqarilgan 
sifatli mahsulot birligiga nisbatan mehnat sarfi (1 m
3
 beton nisbatan 

---

10
odam-kun, 1 m
3
 gruntga nisbatan odam/kun va h.k.)dir. 
Ishlab 
chiqarilgan mahsulot miqdori 
yoki 
mahsulot ishlovi 
– mehnat 
sarfiga teskari kattalik. Bu ko‘rsatkich bir ishchi vaqt birligida 
ishlab chiqargan sifatli mahsulot miqdori bilan aniqlanadi.
Qurilish ishlab chiqarishi texnologiyasini yanada takomillashtirish 
sohasidagi texnika siyosatining bosh yo‘nalishlari quyidagilardir:
1)  asosiy  qurilish  jarayonlarini  kompleks  mexanizatsiya-
lashtirish, avtomatlashtirilgan boshqaruvga o‘tish;
2)  qurilish  ishlab  chiqarishini  mumkin  qadar  to‘liq  sanoat-
lashtirish va qurilishning uzluksiz ish usullaridan keng foydalanish;
3) kichik mexanizatsiya vositalaridan keng foydalanish yo‘li bilan 
qo‘lda bajariladigan ishlarning mexanizatsiyalashtirilganlik darajasini 
oshirish;
4) asosiy inshootlar va yordamchi obyektlar konstruksiyalarining 
texnologiyaga asoslanganlik darajasini oshirish.
Texnika taraqqiyotining jadallashuvi qurilishni tashkil etish va 
uni boshqarish tizimining takomillashuviga ko‘maklashadi.
Gidromelioratsiya qurilishi kapital qurilishning eng murakkab 
tarmoqlaridan biridir. Bu gidromelioratsiya inshootlari tuzilishi va 
joylashuvining o‘ziga xosligi va betakrorligi, hajman cheklanmagan 
qurilish maydonchalarida olib boriladigan ish hajmlarining ko‘pligi va 
ularni amalga oshirish faollik darajasining yuqoriligi bilan izohlanadi.
Sanoat  qurilishi,  noharbiy  qurilish  va  hatto  yirik  issiqlik-
energetika va atom qurilishidan farqli o‘laroq, gidromelioratsiya 
qurilishi  topografik  va  muhandislik-geologik  shart-sharoitlarga 
ko‘proq darajada bog‘liq bo‘ladi. Bundan tashqari, gidromelio-
ratsiya  qurilishi  daryoning  suv  rejimi  bilan  ham  uzviy  bog‘liq. 
Gidromelioratsiya inshootlariga ishonchlilik, mustahkamlik, suv 
o‘tkazmaslik va sovuqqa chidamlilik nuqtayi nazaridan alohida 
talablar qo‘yiladiki, bu gidromelioratsiya ishlarini amalga oshirish 
maxsus texnologiyasidan foydalanishni taqozo etadi.
Har qanday gidromelioratsiya inshootlari bo‘g‘inining tarkibiga 
tuproqdan  barpo  etilgan  yirik  inshootlar  (to‘g‘onlar,  dambalar, 
to‘siqlar,  kanallar)  kiradi,  beton  inshootlar  qurish  uchun  katta 

---

11
xandaqlar qaziladi. Gidromelioratsiya qurilishida tuproq va tosh 
ishlari qurilish-montaj ishlari umumiy qiymatining 17-30 %ini tashkil 
etadi, kanallar qurilishida esa 50 %ga yetadi.
Gidromelioratsiya qurilishi betonlash va temir-beton ishlari 
hajmining kattaligi bilan tavsiflanadi. Mazkur ishlarning qiy-mati 
qurilish umumiy qiymatining 35-40 %iga yetadi.
Gidromelioratsiya qurilishida uning qurilmalari xususiya-ti bilan 
bog‘liq montaj ishlarini amalga oshirish ham ishlarni amalga oshirish 
maxsus texnologiyasini va mexanizatsiya vosi-talarini taqozo etadi.