Gidrologiya va injener indd

Surilmalar. Qorli surilmalar (11.9-rasm) – tog‘ yonbag‘ri qi-
yaligida  katta  qor  massasining  tez  harakatlanib  ag‘darilishi  – 
doimiy yoki mavsumiy qor qoplami bo‘lgan tog‘larda keng tarqal-
gan gravitatsion (og‘irlik kuchi ta’sirida) jarayonga kiradi.
Ular geodinamik va ekologik omil bo‘lib, tabiiy muhitga har 
xil ta’sir qiladi. Tarqalish kengligiga qarab surilmalar ko‘chkilar, 
ag‘darmalar va sel oqimlariga nisbatan ko‘p tarqalgan. Ularning 
harakat tezligi juda yuqori, tog‘ yonbag‘ridan surilayotgan qor-
ning hajmi yuz ming, ayrim hollarda million kubometrga yeta-
di. Surilmalar yetkazadigan zarar juda katta. Ular inson hayotiga 
xavf soladi, tog‘larda kommunikatsiyani buzadi, ayrim hollarda 
har xil inshootlarni, binolarni, yo‘llarni va boshqalar buzadi. 

---

131
Qorning holatiga qarab changli, quruq, ho‘l va aralash surilma-
larga farqlanadi. Shuningdek, surilmaning tuzilishi tog‘ yonbag‘ri 
qiyaligi morfologiyasiga bog‘liq bo‘ladi. Surilmalar osova, lotok-
li va sakrovchi turlarga farqlanadi. Osovalar yaxshi farqlanmay-
digan erazion kesimlar va chuqurliklardan, tekis silliq qiyalikdan 
chiqadi. Lotokli surilmalar lotok va kesim bo‘ylab tarqalgan ho-
lat shaklida bo‘ladi. Agar chuqur joylar tik kesimlar bilan kesish-
sa, pastga tushayotgan qor ularni sakrab o‘tadi – sakrovch suril-
ma yoki qopli ag‘darma hosil bo‘ladi. 
Tog‘  yonbag‘ridagi  qor  qoplami  o‘zining  xususiy  og‘irligidan 
tushayotgan  yuk  ta’sirida  deformatsiyalanadi,  natijada  o‘tirish, 
surilish va sirg‘anish ro‘y beradi. Qor qoplamiga tushayotgan yuk 
qor yog‘ishi bilan yoki qor ko‘chkisi kelib ustiga tushishi bilan or-
tib boradi, uning mustahkamligi harorat ortishi bilan kamayadi. 
Surilmaning  harakat  tezligi  juda  keng  miqdorda  o‘zgaradi:  
osov va uchun 1–5 m/s, ko‘pchilik surilmalar uchun 20–30 m/s, 
ayrim hollar uchun 100 m/s ga yetadi.
Qor surilmalarining hajmi – yuzdan million kub metrgacha 
yetadi.
Surilmalarning bashoratlash alomatlariga qarab to‘g‘ri hara-
katlanuvchi  va  sekin  harakatlanuvchi  surilmalarga  farqlana-
di.  To‘g‘ri  harakatlanuvchi  xavfli  surilmaning  asosiy  omil-
lari: tog‘ yonbag‘rining gorizontga nisbatan yotish qiyaligi, tog‘ 
yonbag‘ridagi qor qatlamining balandligi, tog‘ yonbag‘rining va 
eski qorning tavsifi, qor yog‘ish jadalligi va umumiy davomiyli-
gi, shamolning yo‘nalishi va kuchi, shamolning qorni tog‘ yon 
bag‘riga  olib  kelishi,  kun  isiganda  yomg‘ir  miqdori,  tektonik 
faoliyat  bor  tumanlarda  seysmik  silkinishlar.  Surilishga  xavf-
li tog‘ yonbag‘rining gorizontga nisbatan yotish burchagi 25–55 
gradusdir. Yer osti silkinishlari surilmalarni tog‘ yonbag‘ri qiya-
ligi 10–20 gradus bo‘lganda ham yuzaga keltiradi. Qor qatlami-
ning minimal balandligi, ko‘pchilik mualliflarning fikricha 25–
30 sm ni tashkil qiladi. Surilishga xavflilik, qor yog‘ishi soatiga 
2 sm yoki qor yog‘ish davomiyligi 10 soat va undan ortiq bo‘lsa, 
ehtimoli  bo‘ladi.  Metellar  –  to‘g‘ri  harakatlanuvchi  surilma-
lar hosil bo‘lishining eng to‘g‘ri alomatidir. Qor ko‘chkisi metel 
bo‘lgandan so‘ng yoki u bilan bir vaqtda bo‘ladi.

---

132
a)
b)