Gidrologiya va injener indd

11.9-rasm. Qor surilmalari: 
a – surilmaga xavfli tog‘ yonbag‘ri; b – surilma yo‘lga chiqib ketgan.
Odatda, tog‘ning shamol bo‘ladigan tomonida metel korniz-
lari o‘sadi, ularning konsollari qorning holatiga qarab uzunligiga 
6–7 m ga yetadi. Ularning uzilishi surilishga albatta olib kela-
di.  Sekin  harakatlanadigan  surilmalarning  hosil  bo‘lish  sabab-
lari qor qoplamaning ichida hosil bo‘ladigan fizik jarayonlardir. 
Past haroratda va sovuq kuchli shamolda pastdan yuqoriga qa-
rab hara katlanuvchi muzlagan bug‘ning hisobiga qorning yuqori 
qatlami  zichlashadi.  Bunda  ostki  qatlamlar  bo‘shashadi  va  yu-
qorida yotgan zichlashgan qatlamdan tushayotgan yukni ko‘tara 
olmaydi. 

---

133
Ho‘l  surilmani  bashoratlash  juda  qiyindir.  Ho‘l  surilmalar, 
odatda sekin harakatlanuvchi hisoblanadi.
Surilmaning hosil bo‘lishi mexanizmiga qarab asosiy bir necha 
shakli bo‘ladi. Shuning bilan birgalikda ko‘plab o‘tuvchi holatlari 
bo‘ladi. 
Surilmaning  shakllanishi  uchun  joyning  eng  muhim  tasnifi 
tog‘ yonbag‘ri qiyaligi va ekspozitsiyasi, uning shamol yo‘nalishiga 
nisbatan oriyentatsiyasidir.
Surilmalar  qorning  xossasiga  qarab  og‘ir  gazga  o‘xshash  qor 
buliti aerozoliga, sochiluvch jismga, har xil o‘lchamdagi qor tax-
tasi aralashmasi kabi yoki nam bo‘shoq bo‘laklar yoki zichlashgan 
qorlar, konsolidrlashgan qor plastik massasi sifatida, qor-suv si-
fatida, grunt bilan qor-tosh aralashmasi va boshqalar sifatida ha-
rakat qi lishi mumkin. 
Amalda  to‘g‘ri  injenerlik  baholash  uchun  shangli,  quruq  va 
ho‘l  surilmalarga  ajratiladi,  tabiatda  bularning  ko‘plab  aralash-
masi bo‘ladi.
Changli surilmalar qorning mayda changli zarrasidan iborat 
va  zich  gaz  buliti  kabi  harakatlanganidek  qorli  aerozol  bo‘ladi. 
Changlanish  jarayoni  kerakli  miqdorda  katta  tezlikda  kechadi 
va  harakatlanayotgan  qor  qatlamining  mustahkamligiga  bog‘liq 
bo‘ladi.  Chang  surilmasining  tezligi  taxminan  shamol  tezligiga 
teng bo‘ladi va harakat turbulent shaklida kechadi. 
Quriq  surilmalar  –  quruq  kam  bog‘langan  qordan  iborat 
bo‘ladi. Quruq surilma sochiluvchi jism sifatida bo‘lib, tikka va 
tekis  bo‘lmagan  tog‘  yon  bag‘rilarida  harakatlanadi  va  har  xil 
–  changdan  o‘lchami  0,2  m  bo‘lgan  bo‘lakkacha  zarralardan 
ibo rat bo‘ladi. Quruq surilmalar tekis tog‘ yonbag‘irlarida kam 
hollarda  uni  yotqiziladigan  hududigacha  qorli  taxta  shaklini 
saqlaydi,  mikrorelyefning  noravonligiga  uchrab  qor  bo‘laklari 
oqimini hosil qiladi. 
Ho‘l  surilmalar  turbulent  oquvchan  suyuqlik  ko‘rinishida 
bo‘lib, lotoklarda harakat qiladi, o‘zanning hamma egrisini qay-
taradi,  relyefni  tokesiklari  ta’sirida  o‘zining  yo‘nalishini  yengil 
qaytaradi.  Ho‘l  surilmalarda  changli  bulit  hosil  bo‘lmaydi,  qor 
to‘liq  o‘zgarishi  mumkin,  lotokdan  chiqishda  uning  shaklini 
saqlab  qoladi.  Ko‘pincha  changli  va  quruq  surilmalar  bir  vaqt-

---

134
da kuzatiladi. Qiyaligi katta tog‘ yonbag‘rida qorli chang va suril-
ma birgalikda suriladi, qiyaligi kam bo‘lganda qorli chang oldin-
da harakatlanadi va uzoqroqqa olib ketiladi.
Surilmaning  har  xil  shakldagi  harakati  vazifaning  nazariy 
yechimini  murakkablashtiradi  va  qor  surilmasi  hisobini  amal-
da qiyinlashtiradi. Hisoblash uchun qabul qilingan surilmaning 
hara katiga  qarshilik  koeffitsienti  juda  taxminiydir,  ayrim  holat-
larda shartlidir. 
Amaldagi  tog‘  yo‘llarida  surilma  bilan  kurashish  uchun  har 
xil tadbirlar qo‘llanadi: surilma xavfi bor bo‘lgan joylarda galerey 
quriladi, shuningdek, tog‘ yonbag‘rida qorning yig‘ilishi jarayo-
niga jadal ta’sir (tog‘ yonbag‘ri otiladi) qilinadi. Bu holda kuza-
tish ishlari aerofotousul va yerdan turib kuzatish bilan birgalik-
da olib boriladi. 
Sellar.  Sellar  –  ma’lum  bir  sharoitda  tog‘  yonbag‘rida  hosil 
bo‘lgan loy-tosh oqimi (11.10-rasm). Ularning hosil bo‘lish me-
xanizmi  ma’lum  bir  sathda  suvning  yig‘ilishi,  keyinchalik  un-
ga qo‘yilgan to‘siqni buzishi va harakati davomida jins bo‘laklari 
va harsang toshlarni surishdan iborat. Katta sellar katostropik iz 
qoldirishi mumkin. Yo‘llarni sellardan himoyalash uchun maxsus 
qurilmalar qo‘yiladi (sel o‘tkazuvchi, sel ushlab qoluvchi va b.).